İBN FERHÛN, Burhâneddin

(برهان الدين ابن فرهون)

Ebü’l-Vefâ (Ebû İshâk) Burhânüddîn İbrâhîm b. Alî b. Muhammed el-Ceyyânî el-Medenî (ö. 799/1397)

Mâlikî fakihi ve biyografi yazarı.

Medine’de doğdu. Hopkins doğum tarihi olarak 760 (1359) yılı civarını vermekteyse de biyografik kaynaklarda yer alan 799 (1397) yılında yaklaşık yetmiş (veya doksan) yaşında iken öldüğüne dair bilgilerden bu tesbitin doğru olmadığı anlaşılmaktadır. Ayrıca hocalarından Cemâleddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Matarî’nin 741’de (1340), Muhammed b. Ahmed el-Akşehrî’nin ise daha erken tarihte vefat ettiği göz önünde bulundurulursa İbn Ferhûn’un 729 (1329) yılından daha önceki bir tarihte doğmuş olması ihtimali kuvvet kazanır. Birçok âlim yetiştiren bir aileye mensup olup büyük dedelerinden Ferhûn’a nisbetle İbn Ferhûn lakabıyla tanınmıştır. Adnânîler’den Ya‘mer b. Mâlik’in soyundan geldiği için Ya‘merî, ataları fetihle birlikte Endülüs’e gidip bir süre Ceyyân (Jaen) şehrinin Üyyân köyünde ikamet ettiği için Üyyânî nisbeleriyle de anılır. Annesi ve babaannesi Hz. Peygamber’in soyundandır. İlk eğitimini babasından ve amcası Bedreddin İbn Ferhûn’dan alıp onlardan hadis dinledi. Afîfüddin Abdullah el-Matarî, İbn Câbir el-Vâdîâşî, İbn Arafe (Ebû Abdullah İbn Arafe’nin babası), İbn Câbir el-Hevvârî, İbn Merzûk el-Hatîb, Zübeyr b. Ali el-Üsvânî gibi âlimlerin derslerine devam etti. Fıkıh, usûl-i fıkıh, ferâiz, nahiv, hadis, kazâ, vesâik (noterlik) ve biyografi alanında maharet kazandı. 775’te (1373) Humus’a, aynı yıl veya bir yıl sonra Mısır’a ve 792’de (1390) Kudüs ve Dımaşk’a gitti.

Rebîülâhir 793 (Mart 1391) tarihinde Medine kadılığına tayin edilen İbn Ferhûn ölünceye kadar bu görevde kaldı. Kendisinden oğlu Ebü’l-Yümn Muhammed, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed el-Ya‘merî, Ebü’l-Feth Şerefeddin Muhammed b. Ebû Bekir el-Merâgī, Muhammed b. Hâlid İbn Zehre, Muhammed b. Muhammed el-Matarî, Hüseynî el-Îcî, İbn Ebû Usaybia gibi âlimler hadis dinledi (öğrencilerinin bir listesi için bk. İrşâdü’s-sâlik, I, 32-34; İbn Fehd dönemindeki çeşitli âlimlerin İbn Ferhûn’la olan hocalık-talebelik ilişkisine ayrı ayrı temas eder, bk. bibl.). Mâlikî mezhebinin Medine’de yayılmasına öncülük eden İbn Ferhûn adalet ve takvâsıyla halkın sevgisini kazandı. 10 Zilhicce 799 (4 Eylül 1397) tarihinde Medine’de vefat etti ve Bakī‘ Mezarlığı’na defnedildi.

Eserleri. 1. ed-Dîbâcü’l-mü×heb* fî maǾrifeti aǾyâni Ǿulemâǿi’l-meźheb. Mâlikî fıkıh âlimlerinin biyografisine dair olup daha sonra üzerine çeşitli zeyiller yazılmıştır (Fas 1316, 1317, 1319; Kahire 1319, 1329, 1351, kenarında Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî’nin Neylü’l-ibtihâc adlı zeyli olarak;


I-II, nşr. Muhammed el-Ahmedî Ebü’n-Nûr, Kahire 1972). 2. Tebśıratü’l-ĥükkâm fî uśûli’l-aķżıye ve menâhici’l-aĥkâm. Mâlikî mezhebine göre muhakeme usulünü konu alan en önemli ve hacimli eserdir. Üç ana bölümden meydana gelen eserin ilk bölümünde yargı kavramı ve önemi, kadıyla ilgili hükümler, dava konusu ve tarafları, dava ve çeşitleri, beyyine, şahitlik, yemin, mahkeme kâtipliği; ikinci bölümde beyyine çeşitleri, son bölümde ise siyâset-i şer‘iyye konuları işlenmiştir. Eserin çeşitli baskıları yapılmıştır (I-II [kenarında İbn Selmûn’un el-Ǿİķdü’l-munažžam’ı olarak], Bulak 1301 [Muhammed İlîş’in Fetĥu’l-ǾAliyyi’l-mâlik adlı eseriyle], Bulak 1300, 1301; Kahire 1319, 1321, 1378/1958; Fas 1301; nşr. Tâhâ Abdürraûf Sa‘d, Kahire 1406/1986). 3. Dürretü’l-ġavvâś fî muĥâđarati’l-ħavâś. Fıkıh lugazlarını ihtiva eden ve Mâlikî fıkhında bu türün ilk örneği kabul edilen eser fıkıh konularına göre düzenlenmiş altmış yedi babdan oluşmaktadır (nşr. Muhammed Ebü’l-Ecfân - Osman Bittîh, Kahire-Tunus 1980; Beyrut 1400/1980, 1406/1985). 4. İrşâdü’s-sâlik ilâ efǾâli’l-menâsik. Hac menâsikiyle ilgili olup Muhammed b. Ebü’l-Ecfân tarafından neşredilmiştir (I-II, Kartâc 1989). 5. Teshîlü’l-mühimmât fî şerĥi CâmiǾi’l-ümmehât. Cemâleddin İbnü’l-Hâcib’in Mâlikî fıkhına dair el-Muħtaśar’ının (CâmiǾu’l-ümmehât) şerhidir (yazma nüshası için bk. Brockelmann, GAL, II, 226; Suppl., II, 226). 6. Keşfü’n-niķābi’l-hâcib min muśŧalaĥi İbni’l-Ĥâcib. Teshîlü’l-mühimmât’a mukaddime olarak yazdığı ve eserdeki bazı terimleri açıkladığı müstakil bir risâledir (nşr. Hamza Ebû Fâris - Abdüsselâm eş-Şerîf, Beyrut 1990).

Müellifin kaynaklarda adı geçen, bir kısmına diğer eserlerinde atıfta bulunduğu bazı eserleri de şunlardır: el-Münteħab fî müfredâti İbni’l-Bayŧâr (İbnü’l-Baytâr’ın tıp ve eczacılıkla ilgili el-CâmiǾ li-müfredâti’l-edviye ve’l-aġziye adlı eserinden [I-IV, İstanbul 1291] seçmelerden oluşmaktadır); İķlîdü’l-uśûl (Şehâbeddin Karâfî’nin Tenķīĥu’l-fuśûl’ünün muhtasarı olup tamamlanmamıştır); Burûķu’l-envâri’l-muvażżıĥa li-envaǾi ŧuruķi’d-daǾvâ (Yargılama hukukuna dair olduğu anlaşılan bu eser birçok kaynakta Burûķu’l-envâr fî simâǾi’d-daǾvâ adıyla zikredilir ve müellifin tamamlanmamış eserleri arasında gösterilir; ancak müellif eserin adından ilk şekliyle söz etmektedir, bk. Tebśıratü’l-ĥükkâm, I, 252); Kitâbü’l-Ĥisbe (müellif Tebśıratü’l-ĥükkâm’da bu eserine de atıfta bulunur. bk. II, 203).

BİBLİYOGRAFYA:

Burhâneddin İbn Ferhûn, Dürretü’l-ġavvâś fî muĥâđarati’l-ħavâś (nşr. M. Ebü’l-Ecfân - Osman Bittîh), Beyrut 1406/1985, neşredenlerin girişi, s. 13-29; a.mlf., İrşâdü’s-sâlik (nşr. M. Ebü’l-Ecfân), Kartâc 1989, neşredenin girişi, I, 19-60; a.mlf., Keşfü’n-niķābi’l-ĥâcib min muśŧalaĥi İbni’l-Ĥâcib (nşr. Hamza Ebû Fâris - Abdüsselâm eş-Şerîf), Beyrut 1990, neşredenlerin girişi, s. 27-36; a.mlf., Tebśıratü’l-ĥükkâm, Bulak 1301, I, 252; II, 203; İbn Kādî Şühbe, Târîħ (nşr. Adnân Dervîş), Dımaşk 1977, I, 623; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, I, 48; a.mlf., İnbâǿü’l-ġumr, III, 338; Necmeddin İbn Fehd, MuǾcemü’ş-şüyûħ (nşr. Muhammed ez-Zâhî), Riyad 1982, s. 52, 60, 109, 130, 132, 137, 144, 148, 173, 220, 266, 267, 312, 393; Sehâvî, et-Tuĥfetü’l-laŧîfe fî târîħi’l-Medîneti’ş-Şerîfe, Beyrut 1993, I, 81-82; Bedreddin el-Karâfî, Tevşîĥu’d-Dîbâc (nşr. Ahmed eş-Şetyevî), Beyrut 1403/1983, s. 45-46; İbnü’l-Kādî, Dürretü’l-ĥicâl, I, 182-183; Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî, Neylü’l-İbtihâc (İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müźheb içinde), Kahire 1329-30, I, 33-35; Keşfü’ž-žunûn, I, 339, 762; II, 1106; Serkîs, MuǾcem, I, 202-203; Tebrîzî, Reyĥânetü’l-edeb, Tebriz 1347, I, 255; Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, I, 222; Brockelmann, GAL, II, 226; Suppl., II, 226; Karatay, Arapça Basmalar, s. 272-273; A. G. Ellis, Catalogue of Arabic Books in the British Museum, London 1967, I, 725-726; Müneccid, MuǾcem, V, 37-38; Hacvî, el-Fikrü’s-sâmî, II, 271; Âyide İbrâhim Nusayr, el-Kütübü’l-ǾArabiyyetü’lletî nüşiret fî Mıśr beyne Ǿâmey 1926-1940, Kahire 1980, s. 49, 169; a.mlf., el-Kütübü’l-ǾArabiyyetü’lletî nüşiret fî Mıśr fi’l-ķarni’t-tâsiǾ Ǿaşer, Kahire 1990, s. 64-65; C. Zeydân, Âdâb, III, 227; Abdülazîz Binabdullah, MaǾlemetü’l-fıķhi’l-Mâlikî, Beyrut 1403/1983, s. 92-93; MaǾa’l-Mektebe, s. 125-126; Elena de Felipe - Fernando Rodríguez, “Las Fuentes de Ibn Farĥūn en las Biografias de Alfaquies de al-Andalus”, Estudios Onomástico-Biográficos de al-Andalus (ed. María Luisa Ávila), Granada 1989, II, 211-245; G. C. Anawati, “Textes arabes anciens édités en Egypte au cours des années 1981 à 1984”, MIDEO, XVII (1986), s. 178-179; Hamza Ebû Fâris, “Keşfü intiķābi’l-ĥicâb min muśŧalaĥi İbni’l-Ĥâcib li’bn Ferhûn”, Mecelletü’l-Veŝâǿiķ ve’l-maħŧûŧât, II/2, Trablus 1987, s. 391-401; Moh. Ben Cheneb, “İbn Ferhûn”, İA, V/2, s. 733-734; J. F. P. Hopkins, “Ibn Farhūn”, EI² (İng.), III, 763.

Cengiz Kallek