İBN EBÛ UZEYBE
(ابن أبي عذيبة)
Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ömer el-Makdisî eş-Şâfiî (ö. 856/1452)
Kudüslü tarihçi.
3 Şâban 819’da (26 Eylül 1416) Kudüs’te doğdu. Ebû Uzeybe künyesiyle tanınan üvey babası ve hocası Muhammed b. Ahmed b. Haccî’ye (Sehâvî, VI, 301) nisbetle İbn Ebû Uzeybe diye anılır. Ebü’l-Yümn el-Uleymî ise onun İbn Zevceti Ebî Uzeybe olarak tanındığını söyler (el-Ünsü’l-celîl, II, 524). İbn Şeref el-Makdisî, Abdüsselâm b. Dâvûd el-Kudsî ve Ebü’l-Abbas el-Kudsî’den dinî ilimleri tahsil etti. Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Yahyâ el-Kıbâbî, Âişe el-Hanbeliyye, İbnü’l-Cezerî ve Ebû Bekir el-Halebî de hocaları arasında yer alır. 834’te (1431) hacca gitti. Mekke ve Medine’deki bazı âlimlerle görüştükten sonra Kahire’ye geçti. Burada İbn Hacer el-Askalânî’den bir kısım eserleri okudu; Şerefeddin es-Sübkî, Zeynüddin ez-Zerkeşî, İbn Nasrullah ve Nâsırüddin Muhammed b. Hasan el-Fâkūsî gibi hocalardan da istifade etti. Dımaşk’ta Takıyyüddin İbn Kādî Şühbe ile tanıştı. Ondan başta tarih olmak üzere çeşitli alanlarda eser yazma izni aldı. Salâhiyye Medresesi’nde bir süre fıkıh dersleri verdi. 15 Rebîülâhir 856’da (5 Mayıs 1452) vefat etti ve Bâbürrahme’deki Ali el-Erdebîlî Camii’nin hazîresine gömüldü. Sehâvî, İbn Ebû Uzeybe’nin tarihe düşkün olduğunu, fakat titizlik göstermediğini söyler. Bununla birlikte ondan faydalanmış ve nakillerde bulunmuştur.
Eserleri. 1. Târîħu düveli’l-aǾyân şerĥu Ķaśîdeti nažmi’l-cümân fî źikri men selefe min ehli’z-zamân. Müellif bu eseri muhtemelen, Abdullah eş-Şâfiî el-Kâtib’in “Nazmü’l-cümân fî zikri men selefe mine’z-zamân” adlı kasidesini şerhetmek için yazmıştır (Abbas el-Azzâvî, MMİADm., XXI/7 [1946], s. 311). İbn Ebû Uzeybe “Nasihat” olarak adlandırdığı manzumenin ardından tûfan hadisesini anlatmış, daha sonra Hz. Peygamber’e kadar bütün peygamberlerin tarihini sırayla ele almıştır. Bu arada eski kavim ve ümmetlerden, Araplar’dan da bahsetmiştir. Hz. Peygamber’den, Hulefâ-yi Râşidîn’den, Emevî ve Abbâsîler’den söz ederek Timur devrinin sonuna (807/1405) kadar gelen eserde siyasî olaylar anlatıldıktan sonra o devirde ölen âlim ve edipler hakkında bilgi verilmektedir. Kitabın Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı bulunan tashih görmüş nüshası (Esad Efendi, nr. 2306) I. Velîd devrine (705-715) kadar gelmektedir. Beş ciltlik tam bir nüshası Bağdat’ta el-Müessesetü’l-âmme li’l-âsâr’da Abbas el-Azzâvî bölümündedir (Şâkir Mustafa, IV, 115). Eserin “İnsânü’l-Ǿuyûn fî meşâhîri sâdisi’l-ķurûn” adını taşıyan ilk bölümü Bağdat Üniversitesi Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 248). Birçok kaynaktan faydalanan İbn Ebû Uzeybe genellikle bunların müelliflerini de zikreder. Abbas el-Azzâvî, Târîħu’l-ǾIrâķ beyne iħtilâleyn adlı eserinde İbn Ebû Uzeybe’nin bu kitabını kaynak olarak kullanmıştır. 2. et-Târîħu’l-kebîr. Yıllara göre düzenlenen eserin günümüze ulaşan kısmı hicretin 1. yılından (622) başlayıp 132 (749-50) yılı olaylarına kadar gelmekte olup müellif hattı nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Esad Efendi, nr. 259). İbn Adese’ye nisbet edilen ve Abbâsî Halifesi Mütevekkil-Alellah devrinden (847-861) Selçuklular’a kadar gelen eser (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 5326) bu kitabın bir bölümü olmalıdır (a.g.e., IV, 114; Şeşen, s. 219). 3. Ķıśaśü’l-enbiyâǿ. Müellif hattı nüshası Kudüs’te Hâlidiyye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 23). 4. MuǾcemü İbn Ebî ǾUźeybe. Sehâvî bu eseri gördüğünü kaydeder (eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, II, 163). 5. el-Mültecâ bi-aħbâri Ebi’l-ǾAlâǿ. İbn Ebû Uzeybe bu eserinde Ebü’l-Alâ el-Maarrî’nin şiirlerini ve sözlerini zikretmektedir (Târîħu düveli’l-aǾyân, IV, 12). Müellifin Târîħu düveli’l-aǾyân’da kaydettiğine göre Sîretü’r-Resûl ve el-Milel ve’n-niĥal adlı iki eseri daha bulunmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Ebû Uzeybe, Târîħu düveli’l-aǾyân şerĥu Ķaśîdeti nažmi’l-cümân fî źikri men selefe min ehli’z-zamân, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2306; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, II, 162-163; VI, 301; Ebü’l-Yümn el-Uleymî, el-Ünsü’l-celîl bi-târîħi’l-Ķuds ve’l-Ħalîl, Kahire 1283, II, 524; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), I, 228-229; Abbas el-Azzâvî, et-TaǾrîf bi’l-müǿerriħîn, Bağdad 1376/1957, I, 236-238; a.mlf., “İbn Ebî ǾUźeybe ve târîħuhû: Târîħu düveli’l-aǾyân şerĥu Ķaśîdeti nažmi’l-cümân”, MMİADm., XXI/7 (1946), s. 306-316; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, II, 139; Şâkir Mustafa, et-Târîħu’l-ǾArabî ve’l-müǿerriħûn, Beyrut 1993, IV, 114-115; Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998, s. 219; Muhammed Âsaf Fikret, “İbn Ebî ǾUźeybe”, DMBİ, II, 682-683.
Cevat İzgi