İBN EBÜ’r-RİCÂL, Safiyyüddin

(صفيّ الدين ابن أبي الرجال)

Safiyyüddîn Ahmed b. Sâlih b. Muhammed b. Alî b. Ebi’r-Ricâl (ö. 1092/1681)

Zeydiyye mezhebine mensup fakih, tarihçi, edip ve şair.

1029 Şâbanında (Temmuz 1620) San‘a’nın batısındaki Ehnûm’un (Ühnûm) Şebat beldesinde doğdu. Nesebinin Hz. Ömer’e ulaştığı söylenir (Şevkânî, I, 59). İlk öğreniminden sonra San‘a, Şehâre, Sa‘de, Taiz, Ebb ve Harce’de İmam Müeyyed-Billâh Muhammed b. Kāsım, İbrâhim b. Muhammed el-Müeyyedî, İzzeddin İbn Düreyb, Muhammed b. Hasan b. Kāsım, Kādî Ahmed b. Sa‘deddin el-Mestûrî ve Kādî İbrâhim b. Yahyâ es-Sühûlî gibi Zeydî, Mâlikî ve Şâfiî âlimlerinden hadis ve fıkıh tahsil etti. Kısa zamanda şöhreti Yemen’de yayıldı ve İmam Mütevekkil-Alellah İsmâil b. Kāsım tarafından San‘a hatipliğiyle kadılık ve resmî yazışmaları yürütmekle görevlendirildi. Bu vazifesi imamın ölümüne kadar (1677) devam etti. Öğretim faaliyetleri ve yetiştirdiği öğrenciler hakkında kaynaklarda bilgi bulunmayan, asıl ihtisas alanı hadis ve fıkıh olmakla birlikte daha çok tarih, tabakat ve dil konularındaki çalışmalarıyla ün kazanan İbn Ebü’r-Ricâl 5 veya 6 Rebîülevvel 1092 (25 yahut 26 Mart 1681) tarihinde San‘a’da vefat etti ve Ravza denilen yerde defnedildi (Kehhâle, V, 11, müellif burada İbn Ebü’r-Ricâl Ahmed ile babası Sâlih’i birbirine karıştırmıştır). İbn Ebü’l-Ricâl, edip ve âlim bir şahsiyet olan torunu Ahmed b. Ali’den (ö. 1191/1777) ayrılması için Âl-i Ebü’r-Ricâl arasında “el-Kebîr” diye de anılmıştır.

Eserleri. İbn Ebü’r-Ricâl çeşitli konularda yirmiye yakın eser kaleme almışsa da bunların çok azı zamanımıza ulaşmıştır. 1. MaŧlaǾu’l-büdûr ve mecmaǾu’l-buĥûr. Zeyd b. Ali ve evlâdından itibaren müellifin zamanına kadar gelen 1300’den fazla Iraklı ve Yemenli imam ve âlimin alfabetik sıraya göre biyografilerini ihtiva eden, aynı zamanda Yemen coğrafyası arkeolojisiyle ilgili önemli bilgiler veren geniş bir çalışmadır. Müellif eserini kaleme alırken özellikle Ahmed b. Abdullah İbnü’l-Vezîr’in Târîħu’l-vezîr, İbnü’l-Ehdel’in Tuĥfetü’z-zemen fî târîħi sâdâti’l-Yemen, İbn Fend diye bilinen Muhammed b. Ali Yûnus’un el-Levâĥiķu’n-nediyye li’l-Ĥadâǿiķi’l-verdiyye, Hâkim el-Cüşemî’nin Şerĥu ǾUyûni’l-mesâǿil ve Yahyâ b. Mehdî el-Hasenî’nin Śılatü’l-iħvân gibi eserlerinden faydalanmıştır. Sadece nakille yetinmeyen müellif kaynaklarda verilen bilgileri zaman zaman eleştirmiştir. XX. yüzyılın başlarına kadar kaybolduğu sanılan, fakat daha sonra çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları bulunan eser henüz neşredilmemiştir. 2. Teysîrü (Tebşîrü)’l-iǾlâm bi-terâcimi terâcimeti’t-tefsîri’l-aǾlâm. Zeydî müfessirlerin biyografileriyle ilgili bir çalışmadır. 3. TaǾlîķ Ǿale’l-Müşeccer. Salâh b. Celâleddin Muhammed’in Zeydiyye imamlarına dair yazdığı el-Müşeccer adlı çalışmanın şerhidir. 4. İǾlâmü’l-müvâlî bi-kelâmi sâdâtihi’l-aǾlâmi’l-mevâlî.


İlâhiyat konusunda yazılmış bir eserdir. 5. Teysîr (Tefsîr) eş-ŞerîǾa. Bir önceki eserle aynı konuda bir çalışmadır. 6. er-Riyâżü’n-nediyye fî enne’l-fırķate’n-nâciye ĥümü’z-Zeydiyye. 7. el-Mevâzînü’r-racîĥa li’l-berâhîni’ś-śaĥîĥa. İmam Mütevekkil-Alellah İsmâil’in el-ǾAķīdetü’ś-śaĥîĥa adlı eserinin şerhidir. 8. Mecâzü men erâde’l-ĥaķīķa min murâdi ĥumâti’l-ĥaķīķa (bu eserlerin yazma nüshaları için bk. Rieu, s. 158; Griffini, IV [1911-12], s. 1046-1048; Brockelmann, GAL Suppl., II, 561). 9. en-Nuśûśu’ž-žâhire fî iclâǿi’l-yehûdi’l-fâcire. Risâlede Arap yarımadasında ve diğer İslâm ülkelerinde yaşayan yahudilere karşı nasıl bir tavır takınılacağı hususu ele alınmaktadır. Yazma nüshası, Libya’da Tobruk şehrinin Cağbûb vadisindeki Senûsî Zâviyesi’nin kütüphanesinde bulunan bu küçük risâle Abdülhâdî et-Tâzî tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır (Dirâsât Yemeniyye, sy. 4 [San‘a 1980]; aynı metnin bir başka neşri için bk. el-Baĥŝü’l-Ǿilmî, sy. 32 [Rabat 1401/1981] s. 15-35).

İbn Ebü’r-Ricâl’in bunların dışında müellifin ailesinin şeceresini ihtiva eden İnbâǿü’l-ebnâǿ bi-ŧarîķati selefihimü’l-ĥüsnâ ile el-Vechü’l-evceh fî ĥükmi’z-zevc elleźî đayyaǾa’z-zevce, Teźkiretü’l-ķulûb elletî fi’ś-śudûr fî ĥayâti’l-ecsâm elletî fi’l-ķubûr, Mecâlisü’t-tefhîm, Ĥayâtü’r-rûĥ fi’l-istidlâl bi-şehâdeti’n-nebî adlı kitap ve risâleleri (Brockelmann, GAL Suppl., II, 561; Ahmed Abdürrezzâk v.dğr., II, 604, 727; IV, 1810-1811), ayrıca şiirleri bulunmaktadır (şiirine örnek olarak bk. Muhibbî, I, 220-221).

BİBLİYOGRAFYA:

el-Müeyyed-Billâh Muhammed b. İsmâil, Müźekkirât (nşr. Abdullah Habeşî), Beyrut 1411/1991, s. 52; Muhibbî, Ħulâśatü’l-eŝer, I, 220-221; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, I, 59-61; C. Rieu, Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, London 1894, s. 158; Âgā Büzürg-i Tahrânî, eź-ŹerîǾa ilâ teśânîfi’ş-ŞîǾa, Necef 1936, XXI, 153; Brockelmann, GAL, III, 535; Suppl., II, 561; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 163; Ziriklî, el-AǾlâm, I, 135; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, I, 253; V, 11; Eymen Fuâd Seyyid, Meśâdiru târîħi’l-Yemen fi’l-Ǿaśri’l-İslâmî, Kahire 1974, s. 243; Nüveyhiz, MuǾcemü’l-müfessirîn, I, 41; Ahmed Abdürrezzâk v.dğr., Fihristü maħŧûŧâti mektebeti’l-câmiǾi’l-kebîr, Yemen 1984, II, 604, 727; IV, 1810-1811; Habeşî, el-Fikrü’l-İslâmî fi’l-Yemen, s. 491; Hüseyin Abdullah el-Ömerî, “Aĥmed b. Śâliĥ b. Ebi’r-Ricâl”, el-MevsûǾatü’l-Yemeniyye, Beyrut 1412/1992, I, 54; E. Griffini, “Lista dei manoscritti arabi nuovo fondo della Biblioteca Ambrosiana di Milano”, RSO, IV (1911-12), s. 1046-1048; a.mlf., “İbn Ebirricâl”, İA, V/2, s. 729-730; R. Traini, “Ibn Abi’l-Riғјāl”, EI² (İng.), III, 688-689; Hasan Yûsufî Eşkûrî, “İbn Ebi’r-Ricâl”, DMBİ, II, 653-654.

Mustafa Öz