İBN EBÛ HACELE
(ابن أبي حجلة)
Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yahyâ b. Ebî Bekr b. Abdilvâhid et-Tilimsânî (ö. 776/1375)
Mağribli şair ve edip.
725 (1325) yılında bugün Cezayir Devleti sınırları içinde kalan Tilimsân şehrinde, Ebû Hacele lakabıyla tanınan dedesi Abdülvâhid el-Mekenî’nin zâviyesinde doğdu. Küçük yaşta ailesiyle birlikte hacca gitti. Ailesi hac dönüşü Şam’a yerleşti. İlk tahsilini burada yapan İbn Ebû Hacele şiir ve edebiyatın yanı sıra tasavvufla da meşgul oldu. Daha sonra Kahire’ye yerleşti ve Kahire yakınındaki Mencek Tekkesi’nin şeyhi oldu. Hayatının geri kalan kısmını burada geçiren şair 776 (1375) yılında vebadan öldü.
Kaynakların fakih olarak da tanıttığı İbn Ebû Hacele vahdet-i vücûd düşüncesine karşı çıkmış, bu düşüncenin taraftarlarından şair İbnü’l-Fârız’ı kasidelerinde Hz. Peygamber’in methine yer vermediği için eleştirmiştir. Onun kasidelerine yazdığı nazîrelerde Resûl-i Ekrem’i methetmiş ve bunları bir kitapta toplayarak
öldükten sonra tabutuna konulmasını vasiyet etmiştir.
İbn Ebû Hacele’nin şiirlerinin çoğu na’t tarzında olmakla birlikte methiye, gazel, hiciv türü şiirleri de vardır. 7000 beyit tutarındaki yedi urcûcesiyle 771 (1369) yılında cereyan eden İskenderiye Savaşı’na dair kasideleri önemli manzumelerindendir. Harîrî’yi taklit ederek sanatlı nesirle kaleme aldığı makāmeleri ve edebî mektupları da bulunan İbn Ebû Hacele dil, edebiyat, fıkıh, hadis, tarih ve aşk gibi değişik alanlarda sekseni aşkın eser yazmıştır.
Eserleri. İbn Ebû Hacele’nin günümüze ulaşan eserleri şunlardır: 1. Sükkerdânü’s-Sulŧân el-Melikü’n-Nâśır. Sâhibü’s-Sükkerdân olarak da anılan Memlüklü Sultanı el-Melikü’n-Nâsır’a takdim edilen eser 757 (1356) yılında yazılmış olup sultanın biyografisi ve menkıbeleriyle Mısır tarihinden bahseder. İlk defa Bulak’ta basılmış (1288), daha sonra Kahire (1314, 1317, 1377) ve Beyrut’ta (1399) çeşitli baskıları yapılmıştır. Eser Türkçe’ye de tercüme edilmiştir (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 6258; Nuruosmaniye Ktp., nr. 3940). 2. eŧ-Ŧâriǿ Ǿale’s-Sükkerdân. Bir önceki eserin zeyli olup beş bölümden meydana gelir (Brockelmann, GAL, II, 14). 3. Dîvânü’ś-śabâbe. Aşka ve âşıklara, özellikle ilâhî ve platonik aşka dair mensur ve manzum parçalardan meydana gelen eserin başlıca kaynakları İbnü’l-A‘rabî’nin (Ebû Abdullah Muhammed b. Ziyâd) Dîvânü’l-Ǿâşıķīn’i, İbn Dâvûd ez-Zâhirî’nin Kitâbü’z-Zühre’si, Nevkâtî’nin Tuĥfetü’ž-žırâf’ı ve İbn Hazm’ın Ŧavķu’l-ĥamâme’sidir. el-Melikü’n-Nâsır’a takdim edilen ve otuz bölümden oluşan eserde yer alan düşüncelere vahdet-i vücûd taraftarları karşı çıkmıştır. Birkaç ihtisarı zamanımıza intikal etmiş olan eser (a.g.e., a.y.; Suppl., II, 6) Kahire (1279, 1291, 1305) ve Beyrut’ta (1972, 1984) basılmıştır. Eserin ilmî neşri Muhammed Zağlûl Sellâm tarafından gerçekleştirilmiş (İskenderiye 1987), ayrıca Muhammed İbrâhim ed-Desûkī tarafından da yayımlanmıştır (Kahire 1414/1994). 4. Maġnâŧîsü’d-dürri’n-nefîs. Mukaddimesinde yazarın hayatı ve bazı eserlerine dair bilgiler yer almaktadır (Kahire 1305). 5. Ünmûźecü’l-ķıtâl fî naķli’l-Ǿuvâl. Satranç oyununa dair bir makāme olup Züheyr Ahmed el-Kaysî tarafından yayımlanmıştır (Bağdad 1401/1980). 6. Sülvetü’l-ĥazîn fî mevti’l-benîn. Dünyevî felâketleri ve özellikle evlât acısını tadanları teselli etmek için kaleme alınmış olan eseri Muhaymir Sâlih neşretmiştir (Amman, ts.). 7. Civârü’l-aħyâr fî dâri’l-ķarâr. Kahire’de kabri ve camisi bulunan sahâbî Ukbe b. Nâfi‘in menkıbelerine dair olan eser yirmi bölümden oluşur.
İbn Ebû Hacele’nin diğer bazı eserleri de şunlardır: Dîvânü İbn Ebî Ĥacele, Mücteba’l-üdebâǿ, Ħâŧıbü’l-leyl, Manŧıķu’ŧ-ŧayr, eŧ-Ŧıbbü’l-mesnûn fî defǾi’ŧ-ŧâǾûn, DefǾu’n-nıķme fi’ś-śalât Ǿalâ nebiyyi’r-raĥme, Dürerü(Devrü)’z-zamân fî ŧaĥni’l-cüllübân, et-Teźkîr bi’l-mevt ve sükne’l-ķubûr ve’l-ħurûc minhâ ve’n-nüşûr, Devâvîn şiǾriyye (bu eserlerin yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 13-14; Suppl., II, 5-6), Sülûkü’s-senen ilâ vaśfi’s-seken (İÜ Ktp., AY, nr. 877), Şerĥu Ġunyeti’r-râmî ve ġāyeti’l-merâmî li’l-meǾânî (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4193).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Ebû Hacele, Sülvetü’l-ĥazîn fî mevti’l-benîn (nşr. Muhaymir Sâlih), Amman, ts. (Dârü’l-Feyhâ’), neşredenin girişi, s. 5-10; a.mlf., Dîvânü’ś-śabâbe (nşr. M. Zağlûl Sellâm), İskenderiye 1987, tür.yer.; İbnü’l-Ahmer, Meşâhîrü’ş-şuǾarâǿ ve’l-küttâb (nşr. M. Rıdvân ed-Dâye), Dımaşk 1406/1987, s. 41; İbn Hacer, İnbâǿü’l-ġumr, I, 108-110; a.mlf., ed-Dürerü’l-kâmine, I, 329-331; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, XI, 131-132; Keşfü’ž-žunûn, I, 46, 117, 624, 900; II, 961, 979, 1350, 1882, 1889, 1933, 1965; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VI, 240-241; Brockelmann, GAL, II, 13-14; Suppl., II, 5-6; a.mlf., “İbn Ebî Hacele”, İA, V/2, s. 725; Ziriklî, el-AǾlâm, I, 255; Sarton, Introduction, III, 1722-1723; Abdurrahman b. Muhammed el-Cîlâlî, Târîħu’l-Cezâǿiri’l-Ǿâm, Beyrut 1980, III, 172, 174; Âdil Nüveyhiz, MuǾcemü aǾlâmi’l-Cezâǿir, Beyrut 1980, s. 364-365; Ömer Ferruh, Târîħu’l-edeb, VI, 517; Tâhir Ahmed Mekkî, Dirâsât Ǿan İbn Ĥazm ve kitâbihî Ŧavķı’l-ĥamâme, Kahire 1981, s. 341-349; Abdülvehhâb b. Mansûr, AǾlâmü’l-maġribi’l-ǾArabî, Rabat 1986, IV, 375-379; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, II, 162-166; J. Robson, “A Chess Maqāma in The John Rylands Library”, Bulletin of the John Rylands Library, XXXVI/1, Manchester 1953, s. 111-127; a.mlf. - Umberto Rizzitano, “Il. Dīwān As-Sabābah Dello Scrittore Mağrebino Ibn Abī Haġalah”, RSO, XXVII/1-4 (1953), s. 35-70; a.mlf., “Ibn Abī Ĥaғјala”, EI² (İng.), III, 686; M. Ali Lisânî Feşârikî, “İbn Ebî Ĥacele”, DMBİ, II, 638-640; Ahmed Fevzî el-Heyb, “İbn Ebî Ĥacele”, MevsûǾatü’l-ĥađâreti’l-İslâmiyye, Amman 1993, s. 111-113.
Rıza Kurtuluş