İBN EBÜ’d-DÜNYÂ
(ابن أبي الدنيا)
Ebû Bekr Abdullāh b. Muhammed b. Ubeyd el-Kureşî el-Bağdâdî (ö. 281/894)
Çok sayıdaki eseriyle tanınan muhaddis, mutasavvıf, eğitimci ve Hanbelî fakihi.
208’de (823) Bağdat’ta doğdu. Dedelerinden biri Ümeyyeoğulları’nın âzatlısı olduğu için Kureşî nisbesiyle de anılır. Kaynaklarda ailesi hakkında ve İbn Ebü’d-Dünyâ olarak tanınmasının sebebine dair bilgi yoktur. Erken yaşta Kur’an öğrendi. Muhaddis olan babasından başka Ali b. Ca‘d, İbn Sa‘d, Ebû Hâtim er-Râzî, Ahmed b. İbrâhim ed-Devrakī, Ahmed b. Menî‘, İbrâhim b. Saîd el-Cevherî, Bişr b. Velîd el-Kindî, Ebû Hayseme Züheyr b. Harb, İbn Sellâm el-Cümahî, Ebû Kılâbe er-Rekāşî gibi âlimlerden hadis dinledi; Kütüb-i Sitte müelliflerinin faydalandığı hocaların birçoğundan rivayette bulundu. Ahmed b. Hanbel’in talebesi oldu. Zühde dair eserleriyle tanınan Muhammed b. Hüseyin el-Bercülânî’den (Bürcülânî) on yıldan fazla bir süre istifade etti. Halef b. Hişâm’dan kıraat, Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm’dan edebiyat, Mahmûd b. Hasan el-Verrâk’tan şiir, İbn Sa‘d’dan tarih ve siyer konusunda faydalandı. Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî onun hocalarının isimlerini ihtiva eden bir eser yazmıştır (Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIII, 397). Kendisinden hocası Hâris b. Ebû Üsâme ile İbn Ebû Hâtim, Hüseyin b. Safvân el-Berzeî, Kāsım b. Asbağ, Ebû Bişr ed-Dûlâbî, İbn Mâce ve İbn Huzeyme’nin de aralarında bulunduğu bir çok kişi hadis rivayet etti. Âlî isnadla hadislerini en son rivayet eden talebesinin Fahreddin b. el-Buhârî olduğu söylenmektedir. Hac yolculuğu dışında ilmî seyahatleri son derece sınırlı olan İbn Ebü’d-Dünyâ (a.g.e., XIII, 399) 14 Cemâziyelevvel 281 (22 Temmuz 894) tarihinde vefat etti; Bağdat’ın güneyinde bulunan Şünîziyye Mezarlığı’na defnedildi. Kütübî vefat tarihini 282 (895) olarak zikretmiştir.
Aynı zamanda Hanbelî fakihi ve eğitimci olan İbn Ebü’d-Dünyâ, idarecilerle yakın ilgisi dolayısıyla Bağdat’ın önde gelen şahsiyetleri arasında yer aldı. İnsanları çok iyi tanıyan ve duruma göre konuşmasını bilen etkili bir hatipti. Halifelerin çocuklarının eğitimiyle meşgul oldu ve Abbâsî halifelerinden el-Mu‘tazıd-Billâh ile oğlu Müktefî-Billâh onun tarafından eğitildi. Özellikle ahlâka dair eserlerinden Gazzâlî, tarihe dair eserlerinden Hatîb el-Bağdâdî, Ebü’l-Fidâ İbn Kesîr, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî gibi pek çok âlim istifade etti.
İbnü’n-Nedîm’in zâhid ve mutasavvıf müellifler arasında zikrettiği İbn Ebü’d-Dünyâ, daha çok mânevî eğitim ve karakter terbiyesine yönelik eserler yazmış, zühd ve takvâ ile ilgili hadisleri derlemeye öncelik vermiştir. Bu temayülü sebebiyle olmalı ki tasavvufa dair eserleriyle meşhur Muhammed b. Hüseyin el-Bercülânî’den rivayette bulunmayı sika bir hadis hâfızı olan Affân b. Müslim’den rivayette bulunmaya tercih ettiği belirtilmiştir. Çok sayıda kitap yazmasında da onun bu yaklaşımının etkisi olmuş, eserlerinde dönemin rivayet geleneğini sürdürmekle birlikte sosyal eğitim yönünü öne çıkarmıştır.
Batılı araştırmacıların İbn Ebü’d-Dünyâ’nın bazı eserlerini neşretmelerinin en önemli sebebi, eserlerinde diğer peygamberlere ve geçmiş ümmetlere dair rivayetlere sıkça yer vermesidir. Ayrıca şarkiyatçılara göre İbn Ebü’d-Dünyâ’nın eserlerinin muhtevasında Hinduizm’in, Budizm’in ve Yunan filozoflarının eserlerinden iktibaslar görmek de mümkündür (Bellamy, MW, LIII/1 [1963], s. 109). Bu bakış açısı dolayısıyla şarkiyatçılar onu, İslâm’ın zühd anlayışı ile felsefî yönü ağır basan eski gelenekler arasında bir aracı kabul etme eğilimindedir.
İbn Ebü’d-Dünyâ için Sâlih Cezere ve Ebû Hâtim er-Râzî “sadûk”, İbnü’l-Cevzî “sika sadûk” terimlerini kullanırken Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî, İbn Hacer el-Askalânî, Sehâvî ve Zebîdî onu hadis hâfızı olarak nitelendirmişler, bazı râvilerin tenkidinde zaman zaman görüşüne başvurmuşlardır (İbn Hacer, II, 277; IX, 398). Münker hadisler rivayet etmesiyle tanınan Muhammed b. İshak el-Lü’lüî el-Belhî’den (Hatîb, X, 90) ve İbn Ebû Hâtim’in yalancılar arasında saydığı Muhammed b. İshak b. Yezîd ed-Dabbî’den rivayette bulunması sebebiyle tenkit edilmişse de (İbnü’l-Cevzî, V, 148-149) hadiste hâfızlık derecesine çıkmış bir kimse olduğu için uydurma rivayetleri ayırt edebileceği ve bu tür kişilerden yaptığı rivayetlerin son derece sınırlı olduğu belirtilmiştir. Onun sadece nâzil isnadlarla meşgul olduğu iddiası doğru olmayıp kendisinin nisbî olarak âlî rivayetleri vardır. İbn Ebü’d-Dünyâ
ayrıca, tanınmayan kimselerden ve akranı şahsiyetlerden rivayette bulunduğu gerekçesiyle eleştirilmiştir (Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIII, 399). Ancak hocalarının büyük çoğunluğunun Kütüb-i Sitte’de rivayetleri yer alan muhaddisler olduğu, geri kalan az sayıda kişinin tanınmayan râviler arasında bulunduğu, Ebû Kılâbe er-Rekāşî, Tirmizî, Abbas ed-Dûrî gibi akranından ve İbn Ebû Hâtim gibi talebelerinden rivayette bulunmasının ise tenkit sebebi sayılmayacağı belirtilmiştir (İbn Ebü’d-Dünyâ, Kitâbü’ś-Śamt, neşredenin girişi, s. 66).
Eserleri. İbn Ebü’d-Dünyâ İslâmî ilimlerin her alanında eser veren bir müelliftir. Sayılarının 300’e kadar çıkarılması ve bir kısmının günümüze ulaşıp ulaşmadığının bilinmemesi dolayısıyla bazı eserlerinin gerek muhtevası gerekse ismi konusunda farklı görüşler ileri sürülmüştür. A) Hadis. 1. ĶamǾu’l-eşrâr Ǿan cerîmeti’l-intiĥâr. İbn Ebü’d-Dünyâ’nın hadis cüzlerinden derlenmiş kırk altı hadisi ihtiva eden ve intiharın şiddetle yasaklandığını ortaya koyan eser, Abdullah b. Muhammed b. Sıddîk el-Gumârî el-Hüseynî’ye ait el-ErbaǾûne’l-Ġumâriyye fî şükri’n-niǾam içinde neşredilmiştir (Kahire 1359/1940). 2. Cüzǿ fîhi ĥâlü İbn Ebi’d-Dünyâ ve mâ vaķaǾa Ǿâliyen min ĥadîŝih. Ebû Mûsâ el-Medînî tarafından hazırlanan ve müellifin âlî isnadlarını konu alan eserin bir nüshası Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de (Mecmua, nr. 111) kayıtlıdır (İbn Ebü’d-Dünyâ, Kitâbü’ş-Şükr, neşredenin girişi, s. 10, 20). 3. el-Eĥâdîŝü’l-erbaǾûn (Selâhaddin el-Müneccid, XLIX [1974], s. 583). Bir nüshası Akkâ’da Medresetü Nûr Ahmediyye Kütüphanesi’ndeki bir mecmuada (vr. 11-18) bulunmaktadır (Abdullah Muhlis, X [1930], s. 577). 4. Fevâǿid min ĥadîŝi Ebi’l-Ħayr Muĥammed b. Aĥmed (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3664, vr. 239a-241b). Kaynaklarda el-Fevâǿid adıyla zikredilen eser de (Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIII, 403) muhtemelen bu kitaptır. 5. Taħrîcâtü ehli’l-ĥadîŝ. Taħrîcâtü İbn Ebi’d-Dünyâ adıyla da anılan eserin (Keşfü’ž-žunûn, I, 380) bir nüshası Akkâ’da Medresetü Nûr Ahmediyye Kütüphanesi’ndeki bir mecmua içerisinde (vr. 1-10) yer almaktadır (Abdullah Muhlis, X [1930], s. 577; Brockelmann, GAL Suppl., I, 248). Müellifin hadis konusunda ayrıca eś-Śalât Ǿale’n-nebî ve es-Sünne adlı eserlerinin bulunduğu zikredilmiştir (Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIII, 402). Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf, İbn Ebü’d-Dünyâ’nın otuz dokuz kitabında geçen hadisleri Fihrisü’l-eĥâdîŝ elletî revâhâ İbn Ebi’d-Dünyâ adlı çalışmasında bir araya getirmiştir (Beyrut 1415/1994).
B) Zühd ve Tasavvuf. 1. el-ǾAžame. Gökyüzü, yeryüzü, denizler, cennet ve cehennemdeki acayip yaratıklara dair olan eserin Süleymaniye (Cârullah Efendi, nr. 400) ve Millet (Feyzullah Efendi, nr. 2149) kütüphanelerinde nüshaları mevcuttur. 2. el-CûǾ. Bağdat Mektebetü’d-dirâsâti’l-ulyâ’da (nr. 1142/8) ve Dımaşk el-Mektebetü’l-umûmiyye’de (nr. 89) birer nüshası bulunan eser (İbn Ebü’d-Dünyâ, Kitâbü’ś-Śamt, neşredenin girişi, s. 92). Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1417/1997). el-CâǿiǾîn adıyla müellife nisbet edilen eser de muhtemelen bu kitaptır. 3. el-Ehvâl (Ehvâlü’l-ķıyâme). (nşr. Mecdî Fethî es-Seyyid, Kahire 1413/1993). el-Ķıyâme adıyla ona nisbet edilen eser de (Selâhaddin el-Müneccid, XLIX [1974], s. 591) bu kitap olmalıdır. 4. el-Emr bi’l-maǾrûf (ve’n-nehy Ǿani’l-münker). Bir nüshası Hindistan’da Râmpûr Kütüphanesi’nde, bir bölümü Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de (Mecâmî‘, nr. 578, vr. 53-61) bulunmaktadır (İbn Ebü’d-Dünyâ, Kitâbü’ş-Şükr, neşredenin girişi, s. 27). 5. el-Evliyâǿ. Ahmed Neş’et Rebî‘ (Kahire 1354/1935), Mecdî Seyyid İbrâhim (MecmûǾatü’r-resâǿil içinde, Kahire-Beyrut 1987-1988) ve Muhammed Saîd b. Besyûnî Zağlûl (MecmûǾatü resâǿili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde, Beyrut 1414/1993) tarafından neşredilmiştir. Kerâmâtü’l-evliyâǿ adıyla İbn Ebü’d-Dünyâ’ya nisbet edilen eser de (Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIII, 403) muhtemelen bu kitaptır. 6. el-Ferec baǾde’ş-şidde. Hindistan’da (Allahâbâd 1313/1895, 1323/1905) ve Kahire’de (1320) yayımlanan eser daha sonra İmâd Kurre ve Hasan Abdül‘âl (Tanta 1405/1985), Ebû Huzeyfe Abdullah b. Âliye (Kahire 1407/1987) ve Yâsîn Muhammed Sivâsî (Dımaşk 1412/1992) tarafından, ayrıca Mustafa Abdülkādir Atâ’nın tahkikiyle MecmûǾatü resâǿili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde (Beyrut 1414/1993) yayımlanmıştır. Ebû Ali et-Tenûhî (ö. 384/994) bu eseri aynı adı taşıyan kitabının mukaddimesinde (nşr. Muhammed ez-Zührî el-Gumrâvî, Kahire 1322; Beyrut 1398/1978) tenkit etmiştir. el-Ferec baǾde’ş-şidde Süyûtî tarafından ihtisar edilmiş ve bu çalışma el-Erec fî edǾiyeti’l-Ferec
(Kahire 1317), el-Erec fi’l-Ferec (nşr. Mustafa Abdülkādir Atâ, Beyrut 1408/1988) adlarıyla neşredilmiştir. 7. Feżâǿilü (Fażlü) Ǿaşri źi’l-ĥicce (Fażlü’l-Ǿaşr). Berlin ve Leiden’de nüshaları bulunmaktadır (İbn Ebü’d-Dünyâ, Kitâbü’ś-Śamt, neşredenin girişi, s. 98). 8. Feżâǿilü (şehri) Ramażân (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3664/12, vr. 148a-154b). 9. el-Ħayr(ü’l-ħâtim). el-Ħâtim adıyla da anılan eserin (Selâhaddin el-Müneccid, XLIX [1974], s. 586) el-Ħubzü’l-ħâtim şeklindeki yazılışı (Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIII, 402) baskı hatası olmalıdır. 10. el-Hem ve’l-ĥuzn (ve’l-kemed) (nşr. Mecdî Fethî es-Seyyid, Kahire 1412/1991). 11. el-Ĥilm. Mecdî Seyyid İbrâhim (Kahire 1406/1986) ve MecmûǾatü resâǿili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde Muhammed Abdülkādir Ahmed Atâ (Beyrut 1413/1993) tarafından yayımlanmış, ayrıca MecmûǾatü’r-resâǿil içinde (Kahire-Beyrut 1987-1988) neşredilmiştir. 12. Ĥüsnü’ž-žan billâhi Ǿazze ve celle (teǾâlâ). Ahmed Neş’et Rebî‘ (Kahire 1354/1935) ve Muhlis Muhammed’in (Riyad 1406/1986) tahkikiyle yayımlanan eser MecmûǾatü’r-resâǿil içinde (Kahire-Beyrut 1987-1988), ayrıca Mecdî Seyyid İbrâhim (Kahire 1409/1988) ve Abdüssamed Şânûha’nın (Mekke 1411/1990) tahkikleriyle, daha sonra da MecmûǾatü resâǿili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde (Beyrut 1414/1993) neşredilmiştir. 13. Iślâĥu’l-mâl. Eser üzerinde doktora çalışması yapan Mustafa Müflih el-Kudât (1987, Külliyyetü’z-Zeytûniyye li’ş-şerîa ve usûli’d-dîn, Tunus) daha sonra onu yayımlamış (Mansûre 1410/1990), Muhammed Abdülkādir Atâ da MecmûǾatü resâǿili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde eseri neşretmiştir (Beyrut 1414/1993). 14. el-İħvân: el-Müteĥâbbûn fillâh beşâşetü’l-aħ li-eħîh. Muhammed Abdurrahman Tavâlibe (Kahire 1408/1988) ve el-İħvân adıyla Mustafa Abdülkādir Atâ (Beyrut 1409/1988) tarafından yayımlanmıştır. 15. el-İħlâś ve’n-niyye (nşr. İyâd Hâlid et-Tabbâ‘, Dımaşk 1413/1992). 16. el-İǾtibâr ve aǾķābü’s-sürûr ve’l-aĥzân (AǾķābü’s-sürûr ve’l-aĥzân). Eseri Necm Abdurrahman Halef yayımlamıştır (Amman 1413/1993). Kaynaklarda el-Aĥzân adıyla kaydedilen eser de (Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIII, 401) bu kitap olmalıdır. 17. İśŧınâǾu’l-maǾrûf (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3664/12, vr. 213a-228b). 18. el-ĶanâǾa ve’t-taǾaffüf (Ǿani’l-mesǿele ve’r-rıżâ bi’l-ķısm fi’r-rızķ). Mecdî Seyyid İbrâhim (Kahire 1410/1989) ve MecmûǾatü resâǿili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde Mustafa Abdülkādir Atâ (Beyrut 1414/1993) tarafından neşredilmiştir. Kitap üzerine Stefan Weninger Qanaa (Genügsamkeit) in der Arabischen Literatur anhand des Kitab al-Qana‘a wa-t-ta‘affuf von Ibn Abi d-Dunya adıyla bir çalışma yapmıştır (Berlin 1992). 19. Ķażâǿü’l-ĥavâǿic. el-Ĥavâǿic adıyla da anılan (a.g.e., XIII, 402) ve önce Ahmed Neş’et Rebî‘ tarafından (Kahire 1354/1935), daha sonra MecmûǾatü’r-resâǿil’de yayımlanan (Kahire-Beyrut 1413/1992) eseri Mecdî Seyyid İbrâhim (Kahire 1406/1986), Saîd el-Lahhâm (Beyrut 1413/1992) ve MecmûǾatü resâǿili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde Muhammed Abdülkādir Atâ (Beyrut 1414/1993), ayrıca Amr Abdülmün‘im (Kahire 1414/1994) neşretmiştir. 20. Ķıśarü’l-emel (nşr. Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf, Beyrut 1415/1995). 21. Kitâbü’l-Mevt. Müellifin (Aħbârü’l-)Ķubûr’u ile birlikte Leah Kinberg tarafından Ibn Abī al-Dunyā (d. 280/892): Kitāb al-Maut (The Book of Death) and Kitāb al-Kubūr (The Book of Graves): Reconstructed with an Introduction adıyla yayımlanmıştır (Haifa 1983). 22. Muĥâsebetü’n-nefs ve’l-izrâǿü Ǿaleyhâ. el-Musta‘sım-Billâh Ebû Hüreyre ile Mustafa b. Ali b. İvaz (Beyrut 1406/1986), Mecdî Seyyid İbrâhim (Bulak 1407/1987) ve Ebû Hâtim Abdullah Şerkāvî’nin (Beyrut 1408/1988) tahkikleriyle neşredilmiştir. el-Muĥâsebe adıyla müellife nisbet edilen eser de (İbn Hayr, s. 282) bu kitap olmalıdır. 23. Mücâbü’d-daǾve. Mektebetü’t-tahkīk fî müesseseti’r-risâle tarafından yayımlanan eser (Beyrut 1404/1984) Muhammed Abdülkādir Atâ (Beyrut 1406/1986) ve Mecdî Seyyid İbrâhim’in (Bulak 1407/1987) tahkikleriyle de neşredilmiştir. 24. er-Ruhbân. Selâhaddin el-Müneccid eserin bazı kısımlarını el-Münteķā min Kitâbi’r-Ruhbân adıyla yayımlamıştır (Mecelletü’d-Dirâsâti’ş-Şarķıyye li’l-âbâǿi’d-Domînîkân, III [Kahire 1956], s. 349-358). 25. er-Riķķa ve’l-bükâǿ. Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunan (Mecmua, nr. 132, vr. 118-136) ve 375 (985) yılından önce yazılmış olan nüshasına dayanılarak Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf tarafından yayımlanmıştır (Riyad 1415/1995). 26. er-Rıżâ Ǿanillâh ve’ś-śabr Ǿalâ ġazâǿih (er-Rıżâ, er-Rıżâ Ǿanillâh, er-Rıżâ Ǿanillâh bi-ķażâǿih). MecmûǾatü resâǿili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde Mustafa Abdülkādir Atâ’nın tahkikiyle neşredilmiştir (Beyrut 1414/1993). 27. eś-Śabr ve’ŝ-ŝevâb Ǿaleyh (nşr. Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf, Beyrut 1418/1997). 28. eś-Śamt ve âdâbü’l-lisân. Necm Abdurrahman Halef’in Tunus Külliyetü’z-Zeytûniyye li’ş-şerîa ve usûli’d-dîn’de üzerinde doktora çalışması yaptığı (1983) ve daha sonra yayımladığı eser (Beyrut 1406/1986) ayrıca Muhammed Abdülkādir Atâ (Beyrut 1408/1988) ve eś-Śamt ve ĥıfžü’l-lisân adıyla Muhammed Ahmed Âşûr (Kahire 1406/1986) tarafından neşredilmiştir. Süyûtî kitabı Ĥüsnü’s-semt fi’ś-Śamt adıyla ihtisar etmiştir (nşr. M. Saîd b. Besyûnî Zağlûl, Beyrut 1407/1987). 29. eş-Şükrü lillâhi teǾâlâ. Muhammed Ahmed Ramazan el-Medenî (Kahire 1349/1930), Ahmed b. Muhammed Tâhûn (Cidde 1377/1958), Bedr el-Bedr (Küveyt 1400/1980), Yâsîn Muhammed es-Sevvâs ile Abdülkādir el-Arnaût (Dımaşk-Beyrut 1405/1985), Târık et-Tantâvî (Bulak 1413/1992) ve MecmûǾatü resâǿili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde M. Saîd b. Besyûnî Zağlûl (Beyrut 1414/1993) tarafından neşredilmiştir. 30. et-Teheccüd ve ķıyâmü’l-leyl (nşr. Mus‘ad Abdülhamîd es-Sa‘denî, Kahire 1414/1994). 31. et-TevâżuǾ ve’l-ħumûl (el-Ħumûl ve’t-tevâżuǾ, el-Ħumûl). Eseri Lutfî Muhammed es-Sagīr (Kahire 1408/1988) ve Muhammed Abdülkādir Atâ (Beyrut 1409/1989) yayımlamıştır. 32. et-Tevbe. Mecdî es-Seyyid İbrâhim tarafından neşredilmiş (Kahire 1411/1991), Arthur John Arberry eserin tahlilini ve bazı bölümlerini ihtiva eden “Ibn Abi’d-Dunyā on Penitence” adlı bir makale yazmıştır (JRAS [1951], s. 48-63). 33. et-Tevekkül Ǿalallāh. Ahmed Neş’et Rebî‘ (Kahire 1354/1935), Câsim Süleyman el-Füheyd ed-Devserî (Küveyt 1984; Beyrut 1407/1987), Mecdî Seyyid İbrâhim (Kahire 1406/1986), Sâlim b. Ahmed b. Abdülhâdî (Kahire 1407/1988) ve MecmûǾatü resâǿili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde Mustafa Abdülkādir Atâ (Beyrut 1414/1993) tarafından yayımlanmıştır. 34. el-ǾUķūbât (ü’l-ilâhiyye li’l-efrâd ve’l-cemâǾât ve’l-ümem) (nşr. Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf, Beyrut 1416/1996). 35. el-ǾÖmr ve’ş-şeyb (ve’ş-şebâb). Bazı kaynaklarda eş-Şeyb, eş-Şeyb ve’t-taǾmîr ve Sevâdü’ş-şeyb adlarıyla zikredilen eseri Necm Abdurrahman Halef yayımlamıştır (Riyad 1412/1992). 36. el-ǾUzle ve’l-infirâd (el-İnfirâd). Muhammed el-Hâdî eş-Şevâşî, Tunus el-Ma‘hedü’l-alâ li’l-hadârati’l-İslâmiyye’de eseri tahkik etmiştir (1412/1991). 37. el-VeraǾ. Hâdimülulemâ el-Hâfız Azîz Bey (Haydarâbâd 1408/1988), Muhammed b. Hamed el-Hamûd
(Küveyt 1408/1988) ve Mus‘ad Abdülmecîd es-Sa‘denî (Bulak 1993) tarafından neşredilmiştir. 38. el-Yaķīn. Kahire’de (1358/1939), daha sonra Zâhid Kevserî (Kahire 1365/1946), M. Saîd b. Besyûnî Zağlûl (Beyrut 1407/1987), el-ǾAķl ve fażlüh ile birlikte Mecdî Fethî es-Seyyid Ramazan (1407/1988) ve MecmûǾatü resâǿili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde Mustafa Abdülkādir Atâ (Beyrut 1414/1993) tarafından yayımlanmıştır. 39. Źemmü’l-baġy. Eseri Necm Abdurrahman Halef (Riyad 1409/1988) ve Źemmü’l-müskir ile birlikte Mus‘ad Abdülhamîd es-Sa‘denî (Kahire 1413/1992) yayımlamıştır. 40. Źemmü’d-dünyâ. Ella Appelrot Almagor, eser üzerinde Kitab Dhamm al-Dunya by Ibn Abi al-Dunya adlı bir doktora tezi hazırlamış (Los Angeles, University of California, 1973), daha sonra bu çalışmasını Kitāb Dham al-Dunyā adıyla yayımlamıştır (Jerusalem 1984, bk. Norris, s. 100-101). Kitabı ayrıca Mecdî Seyyid İbrâhim (Kahire 1408/1988) ve MecmûǾatü resâǿili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde Muhammed Abdülkādir Atâ (Beyrut 1414/1993) neşretmiştir. 41. Źemmü’l-ġıybe ve’n-nemîme. Necm Abdurrahman Halef (Kahire 1986, 1989) ve MecmûǾatü resâǿili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde Mustafa Abdülkādir Atâ (Beyrut 1414/1993), ayrıca Mektebetü’t-türâsi’l-İslâmî (Kahire 1989) tarafından yayımlanmıştır. 42. Źemmü’l-ĥased (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Mecmua, nr. 46, vr. 1-55). 43. Źemmü’l-melâhî (el-Melâhî). Şarkı söylemeyi, müzik dinlemeyi ve müzik aletlerini çalmayı kötüleyen rivayetleri ihtiva eden eseri Muhammed Abdülkādir Atâ (Kahire 1405/1985, 1407/1987) ve MecmûǾatü resâǿili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde Yüsrî Abdülganî Abdullah (Beyrut 1414/1993) neşretmiştir. Eseri ayrıca James Robson, Mecdüddin et-Tûsî el-Gazzâlî’nin Bevâriķu’l-ilmâǾ adlı eseriyle birlikte Tracs on Listening to Music adıyla tahkik etmiş, önsöz ve notlar ekleyerek İngilizce’ye çevirmiştir (London 1938). 44. Kitâbü’l-Ħâǿifîn. İki cüz olduğu belirtilen eserin (İbn Hayr, s. 282) el-Ħâfiķīn şeklinde kaydedilmesi (Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIII, 402) bir istinsah hatası olmalıdır. Zühd ve tasavvuf konusunda çeşitli kaynaklarda müellife nisbet edilen diğer eserler de şunlardır: ǾAŧâǿü’s-sâǿil, el-ǾAvź, el-Âyât ve men tekelleme baǾde’l-mevt, ed-DuǾâǿ, Fażlü (Feżâǿilü) lâ ilâhe illallāh, FiǾlü’l-münker, el-Fütûn, el-Ĥaźer ve’ş-şefeķa, İnķılâbü’z-zamân, İnzâlü’l-ĥâceti billâh, İǾŧâǿü’s-sâǿil, en-Niyye, er-Reġāǿib, er-Reķāǿiķ, es-Seħâ, Şerefü’l-faķr, eŧ-ŦavâǾîn, et-Tefekkür ve’l-iǾtibâr, el-ǾUbbâd, el-Veśâyâ, Źemmü’l-buħl, Źemmü’đ-đıĥk, Źemmü’l-faķr, Źemmü’l-fuĥş (ve’l-beźâǿe), Źemmü’l-ġażab, Źemmü’r-riyâǿ, Źemmü’ş-şehevât, ez-Zühd.
C) Ahlâk ve Edep. 1. el-Cîrân (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Mecmua, nr. 89, vr. 1-16). 2. el-İħvân (ve’l-maǾâŧıf). Kitâbü’l-İħvân adıyla M. Abdurrahman Tavâlibe tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1408/1988). 3. Ķıra’đ-đayf (İbn Hayr, s. 283). Müellifin Mekârimü’l-aħlâķ adlı eserinin bir bölümü olup olmadığı tartışılmakla birlikte (İbn Ebü’d-Dünyâ, Mekârimü’l-aħlâķ, neşredenin girişi, s. 33-34) genellikle ayrı bir çalışma olduğu kabul edilmektedir. 4. Mekârimü’l-aħlâķ. James A. Bellamy tarafından The Noble Qualities of Character (Kitāb Makārim al-Akhlāq) adıyla neşredilmiş (Wiesbaden-Beyrut 1973; Kahire 1988), Bellamy eserin muhtevasını tanıtan bir de makale yazmıştır (“The Makārim al-Akhlāq by Ibn Abī Dunyā”, MW, LIII/2 [1963], s. 106-119). Eseri ayrıca Mecdî Seyyid İbrâhim (Kahire 1990) ve Taberânî’nin Mekârimü’l-aħlâķ’ı ile birlikte Muhammed Abdülkādir Atâ (Beyrut 1409/1989) yayımlamıştır. 5. Müdârâtü’n-nâs (el-Müdârât) (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, Hadis, nr. 388, vr. 8-48; Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3664, vr. 110a-121b). Brockelmann bu eserin Mekârimü’l-aħlâķ’ın bir parçası olduğunu söylemekteyse de (GAL Suppl., I, 247) her iki eserin muhtevasını karşılaştıran Bellamy bu iddianın doğru olmadığını ortaya koymuştur (The Noble Qualities of Character, s. 35-36). 6. et-Taķvâ (İbn Hayr, s. 283). Münteķā Kitâbi’t-Taķvâ adlı muhtasarının Hindistan’da Râmpûr Kütüphanesi’nde bulunduğu belirtilmektedir (Brockelmann, GAL Suppl. [Ar.], II, 140). 7. el-Vecel (ve’t-teveŝŝuķ bi’l-Ǿamel). Geçmiş ümmetlere ait darbımeselleri ihtiva eden eserin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Lâleli, nr. 3664, vr. 134a-141a). İbn Ebü’d-Dünyâ’nın el-ǾAfv ve źemmü’l-ġażab, el-ǾAzâǿ, el-Hedâyâ, el-Mürûǿe, et-TeǾâzî ve Teġayyürü’l-iħvân gibi eserleri de kaynaklarda zikredilmektedir.
D) Tarih ve Tabakat. 1. el-İşrâf fî menâzili’l-eşrâf. Âlim, kadı, idareci ve edebiyatçılar hakkındaki haber ve şiirlere yer veren ve Ebû Huzeyfe Abdullah b. Âliye (Kahire 1407/1987), Necm Abdurrahman Halef (Riyad 1411/1990), Mecdî es-Seyyid İbrâhim (Kahire 1411/1990) tarafından yayımlanan eseri ayrıca Mustafa Abdülkādir Atâ el-İşrâf Ǿalâ menâķıbi’l-eşrâf (Beyrut 1992), Velîd Kassâb da Kitâbü’l-Eşrâf (Katar 1413/1993) adıyla neşretmiştir. 2. Maķtelü’l-imâm emîri’l-müǿminîn. Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunan Maķtelü ǾAlî (Mecmua, nr. 95, vr. 232-250) adlı eski bir nüshasına dayanılarak Mustafa Murtazâ el-Kazvînî tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1411/1991). 3. Men Ǿâşe baǾde’l-mevt. Kahire’de basılan eseri (1325/1907) daha sonra Abdullah Muhammed ed-Dervîş (Beyrut 1406/1986), Ali Ahmed Ali Câbullah (Beyrut 1407/1987), Mustafa Âşûr (Bulak 1407/1987), Muâz Eymen b. Ârif ed-Dımaşkī (Kahire 1412/1992) ve MecmûǾatü’r-resâǿil içinde Muhammed Hüsâm Beyzûn (Beyrut 1414/1993) yayımlamıştır. 4. Ĥilmü MuǾâviye. Bir nüshasının Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunduğu (nr. 3249, vr. 186-189) belirtilmiştir (İbn Ebü’d-Dünyâ, Kitâbü’ş-Şükr, neşredenin girişi, s. 31). 5. Taġyîrü(Teġayyürü)’z-zamân. Âħirü’z-zamân ve İnķılâbü’z-zamân adlarıyla da zikredilen eseri Kâşgarlı Mahmud’un okuduğu anlaşılmaktadır (Dîvânü lugāti’t-Türk, s. 293; Brockelmann, GAL Suppl., I, 248). 6. Aħbârü’l-cüfâti(‘ŝ-ŝiķāti’ŝ-ŝebât) Ǿinde’l-mevt (el-Cüfât Ǿinde’l-mevt). Sâlih âlimlerin ölüm döşeğindeki hallerine dairdir (Selâhaddin el-Müneccid, XLIX [1974], s. 583). 7. Aħbârü’l-ħulefâǿ. Hatîb el-Bâğdâdî ve İbn Kesîr gibi tarihçilerin iktibasta bulunduğu eser el-Ħulefâǿ, et-Târîħ, Târîħu’l-ħulefâǿ adlarıyla da anılmıştır. Zehebî’nin AǾlâmü’n-nübelâǿ adlı eseri (XIII, 401-403) başta olmak üzere çeşitli kaynaklarda müellifin tarih ve tabakata dair şu eserlerinden de söz edilmiştir: Aħbârü’l-AǾrâb (el-AǾrâb), Aħbârü Đayġam, Aħbârü Ķureyş, Aħbârü MuǾâviye, Aħbârü’l-mülûk, Aħbârü’s-(Süfyân eŝ-)Ŝevrî, Aħbârü Üveys, el-ǾAvâbid (el-ǾAvâǿid), Feżâǿilü ǾAlî, Fażlü ǾAbbâs, Ĥilmü Aĥnef b. Ķays, Ĥükmü(Ĥilmü)’l-ĥükemâǿ (ĥulemâǿ), Maķtelü’l-Ĥüseyin, Maķtelü ǾOŝmân, Maķtelü ǾÖmer, Maķtelü (SaǾîd) İbn Cübeyr, Maķtelü Ŧalĥa, Maķtelü İbnü’z-Zübeyr, el-Mecûs, el-Meġāzî, el-Memlûkîn, Menâķıbü Beni’l-ǾAbbâs, MevâǾižü’l-ħulefâǿ, eŧ-Ŧabaķāt, Tezvîcü Fâŧıma Ǿaleyhe’s-selâm, Zühdü Mâlik b. Dînâr.
E) Akaid. 1. el-Hevâtif (Hevâtifü’l-cin [cinnân]). İnsanlara ve diğer varlıklara
gaybdan gelen seslerin konu edildiği eseri Mecdî Seyyid İbrâhim (Kahire 1408/1988), MecmûǾatü resâǿili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde Mustafa Abdülkādir Atâ (Beyrut 1414/1993) ve Hevâtifü’l-cinnân adıyla Muhammed ez-Zağlî (Beyrut 1416/1995) yayımlamıştır. 2. Śıfatü’l-cenne ve mâ eǾaddallāhü li-ehlihâ mine’n-niǾam (nşr. Târık et-Tantâvî, Kahire 1994). 3. Śıfatü’n-nâr. Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunan tek nüshası (Mecmua, nr. 132, vr. 140-154) esas alınarak Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1417/1997). 4. Aħbârü’l-ķubûr (Kitâbü’l-Ķubûr). Müellifin el-Mevt adlı eseriyle birlikte Leah Kinberg tarafından Ibn Abī al-Dunyā (d. 280/892): Kitāb al-Maut (The Book of Death) and Kitāb al-Kubūr (The Book of Graves): Reconstructed with an Introduction adıyla yayımlanmıştır (Haifa 1983). Müellifin akaid konusunda ayrıca el-BaǾŝ ve’n-nüşûr, Delâǿilü’n-nübüvve, el-Mevķıf, Śıfatü’l-mîzân, Śıfatü’n-nebî, Śıfatü’ś-śırâŧ, Sidretü’l-müntehâ, Şeceretü’ŧ-ŧûbâ ve ǾUķūbetü’l-enbiyâǿ adlı eserlerinin bulunduğu zikredilmiştir.
F) Fıkıh. 1. Źemmü’l-müskir. Necm Abdurrahman Halef (Riyad 1409/1989) ve müellifin Źemmü’l-baġy adlı eseriyle birlikte Mus‘ad Abdülhamîd es-Sa‘denî (Kahire 1413/1992) tarafından neşredilmiştir. 2. el-ǾÎdeyn. Bir nüshası Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de (Mecâmî‘, nr. 781) ve bunun bir kopyası Ma‘hedü’l-mahtûtâti’l-Arabiyye’de (Tasavvuf, nr. 315) bulunmaktadır. Müellife bu alanda ayrıca ed-Deyn (ed-Deyn ve’l-vefâǿ), el-Eđâĥî (el-Uđĥiye) (Fażlü) Âşûrâǿ, el-Fetvâ, Fıķhü’n-nebî Ǿaleyhi’s-selâm, el-Ķıśâś, el-Menâsik, er-Rehâǿin, er-Ruħśa fi’s-semâǿ, Śadaķatü’l-fıŧr (eś-Śadaķa) ve Źemmü’r-ribâ adlı eserler nisbet edilmektedir.
G) Kıraat. 1. Ĥurûfu Ħalef. Kırâat-i aşere imamlarından Halef b. Hişâm’ın kıraatiyle ilgili olduğu anlaşılmaktadır. 2. el-Vaķf ve’l-ibtidâǿ. Brockelmann’a dayanılarak müellife el-Vaśl ve’l-faśl adlı bir eser daha nisbet edilmekteyse de (İbn Ebü’d-Dünyâ, Kitâbü’ś-Śamt, neşredenin girişi, s. 87) kaynaklarda ve Brockelmann’da böyle bir eserden söz edilmemektedir. Müellifin el-Elĥân, Feżâǿilü’l-Ķurǿân ve el-Ķırâǿa adlı eserlerinin bulunduğu da belirtilmiştir.
H) Edebiyat. Kelâmü’l-leyâlî ve’l-eyyâm (el-Eyyâm ve’l-leyâlî) (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3664, vr. 233a-239a). İbn Ebü’d-Dünyâ’nın edebiyatla ilgili olarak ayrıca el-Edeb, Sevâdü’ş-şiyb, MeǾârîżü(MeǾâriżü, TeǾârużü)’l-kelâm, en-Nevâdir, et-Teşemmüs adlı eserleri kaleme aldığı kaynaklarda zikredilmektedir.
I) Diğer Eserleri. 1. el-ǾAķl ve fażlüh ve’l-yaķīn. Müellifin el-Yaķīn adlı eseriyle birlikte Zâhid Kevserî (Kahire 1365/1946), yine el-Yaķīn ile birlikte Mecdî Fethî Seyyid Ramazan (1407/1987), ayrıca Mecdî Seyyid İbrâhim (Bulak 1407/1988), Kitâbü’l-ǾAķl ve fażlüh adıyla Lutfî Muhammed es-Sagīr (Riyad 1408/1989), MecmûǾatü resâǿili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde M. Saîd b. Besyûnî Zağlûl (Beyrut 1414/1993) ve Ebû Meryem Mecdî Fethî İbrâhim (Kahire, ts.) tarafından neşredilmiştir. 2. el-Ǿİyâl. Eseri Necm Abdurrahman Halef (I-II, Demmâm 1409/1990) ve Mus‘ad Abdülhamîd es-Sa‘denî (Kahire 1412/1991) yayımlamıştır. 3. el-Maraż ve’l-keffârât. İki cüzden oluşan eserin nüshaları Süleymaniye Kütüphanesi ile (Lâleli, nr. 3664/5, vr. 87a-108b) Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de (Mecmua, nr. 76, vr. 156-192; nr. 98, vr. 65-89) bulunmaktadır. 4. el-Maŧar (es-Seĥâb) ve’r-raǾd ve’l-berķ ve’ŝ-ŝelc (ve’r-rîĥ). (Köprülü Ktp., Hadis, nr. 388, vr. 49a-73b). Bazı kaynaklarda es-Seĥâb (İbn Hayr, s. 282) şeklinde kaydedilen eser de muhtemelen bu kitaptır. 5. Mekâǿidü’ş-şeyŧân (li-ehli’l-îmân). Mecdî Seyyid İbrâhim tarafından yayımlanmış olup (Kahire 1411/1991) İbnü’n-Nedîm’in Mekâbirü’ş-şeyŧân (el-Fihrist, s. 236), Kâtib Çelebi’nin Meśâǿidü’ş-şeyŧân (Keşfü’ž-žunûn, II, 1704) adlarıyla zikrettikleri eserler de bu kitap olmalıdır. 6. el-Menâmât. Mecdî Seyyid İbrâhim (Kahire 1409/1989) ve MecmûǾatü resâǿili İbn Ebi’d-Dünyâ içinde Abdülkādir Ahmed Atâ (Beyrut 1414/1993) tarafından neşredilmiştir. Leah Kinberg de eseri Ibn Abi al-Dunya: Morality in the Guise of Dreams: A Critical Edition of Kitab al-Manam adıyla yayımlamıştır (Leiden 1994). 7. el-Mennân. Bir nüshası Akkâ’da Medresetü Nûr Ahmediyye Kütüphanesi’ndeki bir mecmua içinde bulunmaktadır (Abdullah Muhlis, X [1930], s. 577). 8. Kitâbü’l-Muĥtażarîn. Ölüm döşeğinde olanlar hakkında yapılacak işleri ve çeşitli kimselerin ölüm döşeğindeki hallerini konu alan eser, Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’deki nüshası (Hadis, nr. 343, vr. 1-73) esas alınarak Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1417/1997). Aynı kütüphane numarası ile müellife el-Muħtaśar adlı başka bir kitabın nisbet edilmesi (İbn Ebü’d-Dünyâ, Kitâbü’ş-Şükr, neşredenin girişi, s. 42) bir zühul eseri olmalıdır. 9. Kitâbü’l-Mütemennîn. Bazı sahâbîlerin ve çeşitli kişilerin pişmanlıklarını ve tekrar imkân verilmiş olsa ne yapmak isteyecekleri sorusuna verdikleri cevapları ihtiva eden ve bazı kaynaklarda yanlış olarak el-Müteyemmîn şeklinde kaydedilen eseri (Sehâvî, s. 358; Rosenthal, s. 582) Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf neşretmiştir (Beyrut 1418/1997). Müellifin diğer bazı eserleri de şunlardır: el-ǾAzâǿ, el-Cihâd, el-Elviye, el-Eśvât, el-Emvâl, el-Envâǿ, el-Ǿİlm, el-MaǾîşe, el-Muntažam, en-NevâziǾ ve’r-reǾâyâ, et-TevâbiǾ, er-Remy, er-Rüǿyâ (TaǾbîrü’r-rüǿyâ) ve ez-Zefîr.
İbn Ebü’d-Dünyâ’nın bazı eserleri “MecmûǾatü’r-resâǿil”ler içinde yayımlanmış olup birer cilt halinde neşredilen iki ayrı MecmûǾatü’r-resâǿil’de (nşr. Ahmed Neş’et Rebî‘, Kahire 1354/1935; Kahire-Beyrut 1987-1988) beşer, M. Saîd b. Besyûnî Zağlûl’ün tahkik ettiği MecmûǾatü resâǿili İbn Ebi’d-Dünyâ’da (Beyrut 1414/1993) üç, kapağında MevsûǾatü resâǿili İbn Ebi’d-Dünyâ yazılan ve çeşitli araştırmacılar tarafından yayımlanan beş ciltlik MecmûǾatü resâǿili İbn Ebi’d-Dünyâ’da (Beyrut 1414/1993) yirmi risâle yer almaktadır.
İbn Ebü’d-Dünyâ hakkında büyük çoğunluğu müellifin bir eserinin tahkiki vesilesiyle yapılmış çalışmalardan bazıları şunlardır: 1. Alfred Wiener, “Die Farağ ba‘d assidda-Literatur” (Isl., IV [1913], s. 270-298, 387-420). 2. Esmâǿü muśannefâti Ebî Bekr ǾAbdillâh b. Muĥammed b. ǾUbeyd b. Ebi’d-Dünyâ Ǿalâ ĥurûfi’l-muǾcem adıyla Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de kayıtlı olan (Mecmua, nr. 42, vr. 57b-60a) ve müellifi bilinmeyen bir eser, MuǾcemü muśannefâti İbn Ebi’d-Dünyâ adıyla Selâhaddin el-Müneccid tarafından yayımlanmıştır (MMLADm., XLIX [1974], s. 579-594). 3. Necm Abdurrahman Halef, İbn Ebi’d-Dünyâ ve taĥķīķu kitâbihî eś-Śamt ve âdâbi’l-lisân (doktora tezi, I-II, 1983, Külliyetü’z-Zeytûniyye li’ş-şerîa ve usûli’d-dîn [Tunus]). Müellifin hayatına dair geniş bilgi ihtiva eden bu çalışma Kitâbü’ś-Śamt ve âdâbü’l-lisân adıyla neşredilmiştir (Beyrut 1406/1986). Von Reinhard Weipert ve Stefan Weninger tarafından yazılan “Die erhaltenen Werke des Ibn Abī d-Dunyā: Eine vorläufige Bestandsaufnahme” adlı makale de İbn Ebü’d-Dünyâ’nın mevcut
eserlerinin yazma nüshalarının yerleri ve bunlardan neşredilenler hakkında bilgiler ihtiva etmektedir (ZDMG, CXLVI [1996], s. 415-455).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Ebü’d-Dünyâ, Kitâbü’ś-Śamt ve âdâbü’l-lisân (nşr. Necm Abdurrahman Halef), Beyrut 1406/1986, neşredenin girişi, s. 19-110; a.mlf., Iślâĥü’l-mâl (nşr. Mustafa Müflih el-Kuzât), Mansûre 1410/1990, neşredenin girişi, s. 19-57; a.mlf., Kitâbü’ş-Şükr li’llâhi Ǿazze ve celle (nşr. Yâsîn Muhammed es-Sevvâs - Abdülkādir el-Arnaût), Dımaşk 1405/1985, neşredenin girişi, s. 9-46; a.mlf., Mekârimü’l-aħlâķ: The Noble Qualities of Character (nşr. J. A. Bellamy), Wiesbaden-Beyrut 1973, neşredenin girişi, s. 33-34; İbn Ebû Hâtim, el-Cerĥ ve’t-taǾdîl, V, 163; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 236-237; Hatîb, Târîħu Baġdâd, X, 89-91; Dîvânü lugāti’t-Türk, s. 293; İbn Ebû Ya‘lâ, Ŧabaķātü’l-Ĥanâbile, I, 192-195; İbn Hayr, Fehrese, s. 282-284, 465, 477, 482, 484, 488, 489, 491, 495, 501, 505, 508, 514, 515, 517, 521, 523, 531, 533, 536-538; İbnü’l-Cevzî, el-Muntažam, V, 148-149; Mizzî, Tehźîbü’l-Kemâl, XVI, s. 72-78; Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, II, 228-229; İbn Rüşeyd, Milǿü’l-Ǿaybe bi-mâ cümiǾa bi-ŧûli’l-ġaybe (nşr. M. Habîb İbnü’l-Hoca), Tunus 1402/1981, II, 403-406; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIII, 397-404; a.mlf., Teźkiretü’l-ĥuffâž, II, 677-679; Safedî, el-Vâfî bi’l-vefeyât, I, 51; İbn Kesîr, el-Bidâye, II, 71; İbn Hacer, Tehźîbü’t-Tehźîb, II, 277; VI, 12-16; IX, 398; Sehâvî, el-İǾlân bi’t-tevbîħ, s. 358; Keşfü’ž-žunûn, I, 380; II, 1704; Kettânî, er-Risâletü’l-müstetrafe (Özbek), s. 45; ayrıca bk. İndeks; Brockelmann, GAL, I, 160; Suppl., I, 247-248; a.e. (Ar.), II, 140; Şâkir Mustafa, et-Târîħu’l-ǾArabî ve’l-müǿerriħûn, Beyrut 1400/1980, I, 225-226; F. Rosenthal, Ǿİl-mü’t-târîħ Ǿinde’l-müslimîn (trc. Sâlih Ahmed el-Alâ), Beyrut 1403/1983, s. 476, 533, 535, 545, 582, 690; Alfred Wiener, “Die Farağ ba‘d assidda Literatur”, Isl., IV (1913), s. 270-298, 387-420; Abdullah Muhlis, “MecmûǾu’n-nâdir”, MMLADm., X (1930), s. 577-583; Muhammed Kürd Ali, “el-İşrâf fî menâzili’l-eşrâf li’bn Ebi’d-Dünyâ”, a.e., X/3-4 (1933), s. 193-204; A. J. Arberry, “Ibn Abi’d-Dunyā on Penitence”, JRAS (1951), s. 48-63; J. Bellamy, “The Makārim al-Akhlāq by Ibn Abī Dunyā: A Preliminary Study”, MW, LIII/2 (1963), s. 106-119; a.mlf., “Sources of Ibn Abī’l-Dunyā’s Kitāb Maqhal Amīr al-Mü’minīn ‘Ali”, JAOS, sy. 104 (1984), s. 3-19; Selâhaddin el-Müneccid, “MuǾcemü muśannefâti İbn Ebi’d-Dünyâ”, MMLADm., XLIX (1974), s. 579-594; Tryggve Kronholm, “Ibn Abī d-Dunyā: Kitāb Makārim al-Ahlāk-The Noble Qualities of Character”, AO, XLIX (1981), s. 115-121; Albert Dietrich, “Zur Überlieferung einiger Schriften des Ibn Abī’d-Dunyā”, SO, XVII/2-3 (1984), s. 35-44; a.mlf., “Ibn Abi’l-Dunyā”, EI² (İng.), III, 684; H. T. Norris, “Kitāb Dhamm al-Dunyā by Ibn Abī al-Dunya”, JRAS (1986), s. 100-101; M. Ahmed ed-Dâlî, “Nažarât fî kitâbi’l-İşrâf fî menâzili’l-eşrâf”, MMLADm., LXVIII/2 (1993), s. 317-345; Von Reinhard Weipert - Stefan Weninger, “Die erhalteren Werke des Ibn Abī d-Dunyā: Eine vorläufige Bestandsaufnahme”, ZDMG, CXLVI (1996), s. 415-455.
İbrahim Hatiboğlu