İBN EBÛ ARÛBE
(ابن أبي عروبة)
Ebü’n-Nadr Saîd b. Ebî Arûbe Mihrân el-Adevî (ö. 156/773)
Hadisleri ilk defa konularına göre tasnif eden muhaddis ve fakih.
76 (695) yılı civarında doğdu. Adî b. Yeşkür oğullarının mevlâsı olup Basra’da oturduğu için Basrî nisbesiyle de anılır. Ebû Recâ el-Utâridî, Ebû Nadre el-Abdî, Katâde b. Diâme, Hasan-ı Basrî, İbn Sîrîn ve Matar el-Verrâk gibi tâbiîn âlimlerinden fıkıh, tefsir, hadis öğrendi. Basra’da devrin fıkıhta önde gelen âlimi, hadiste en büyük hâfızı sayılan İbn Ebû Arûbe aralarında Şu‘be b. Haccâc, Süfyân es-Sevrî, Gunder, Yahyâ b. Saîd el-Kattân, Yezîd b. Hârûn, Ebû Âsım en-Nebîl gibi muhaddislerin bulunduğu pek çok kimseye hocalık yaptı.
İbnü’l-Medînî, tanınmış sika âlimlerin rivayet ettiği hadislerin altı muhaddisin elinde bulunduğunu, bu hadisleri onlardan on iki kişinin devraldığını söylemekte ve İbn Ebû Arûbe’yi bu on iki kişi arasında zikretmektedir. Hâfızasının zayıfladığı vefatından önceki yıllar dışında rivayetlerinde güvenilir kabul edilen İbn Ebû Arûbe’yi Yahyâ b. Saîd el-Kattân, Yahyâ b. Maîn, Ebû Zür‘a er-Râzî, Nesâî, İbn Hibbân ve İbn Adî sika olarak nitelendirmektedir. Hocası Katâde gibi onun da gizli bir kaderî olduğu ileri sürülmüşse de dâî olmadığı veya bu inancından daha sonra vazgeçtiği dikkate alınarak bu açıdan tenkit edilmemiştir. Ancak tedlîs yapması sebebiyle eleştirilmiş, isnad tedlîsi yaparak rivayet ettiği hadisler zayıf sayılmıştır. Kendilerinden bizzat duymadığı halde hadis rivayet ettiği muhaddisleri İmam Nesâî Źikrü men ĥaddeŝe Ǿanhü’bnü Ebî ǾArûbe ve lem yesmaǾ minh adıyla bir araya toplamıştır (Nesâî, MecmûǾatü resâǿil fî Ǿulûmi’l-ĥadîŝ içinde, Beyrut 1405). Ahmed b. Hanbel, onun semâ yoluyla almadığı rivayetlerini “an” lafzı ile tedlîs yaparak naklettiğini bildirirken Bezzâr “semi‘tü” ve “haddesenâ” diyerek yaptığı rivayetlere güvenilebileceğini söylemiştir. İbn Hibbân ise onun Yezîd b. Zürey‘, Abdullah b. Mübârek gibi muhaddisler tarafından nakledilen rivayetlerinin delil olarak kullanılabileceğini belirtmiştir. Śaĥîĥayn’da yer alan rivayetlerinin hâfızasının zayıflamasından önceki döneme ait olduğu bilinmektedir.
İbn Ebû Arûbe’nin 145 (763) yılından itibaren hâfızası zayıflamıştır (bk. İHTİLÂT). Ölümüne kadar devam eden bu dönemde kendisinden rivayet edilen hadisler münker sayılarak delil olmaya elverişli bulunmamıştır. 150’de (767) öldüğünü kabul edenlere göre ise ihtilât süresi beş yıldır.
Hadis tarihinde önemli bir yere sahip olan İbn Ebû Arûbe, kendisine ulaşan sözlü ve yazılı rivayetleri fıkıh konularına göre Basra’da ilk defa tasnif ettiği söylenen iki kişiden biridir. II. (VIII.) yüzyılın ilk yarısında ortaya konulan ve “sünen” adıyla bilinen bu tür hadis mecmualarının ilk örneği kabul edilen eserini (İbnü’n-Nedîm, s. 283) İbn Ebû Arûbe’nin yazılı metne bakmadan hıfzından rivayet edebildiği kaydedilir. Goldziher, tedvîn faaliyetinin başlangıcına dair haberlerde yaptığı gibi İbn Ebû Arûbe’nin faaliyetlerini konu alan rivayetlere dayanarak tasnif faaliyetiyle ilgili tarihler hususunda da şüpheler ileri sürmüştür. Ancak Fuat Sezgin’in de belirttiği gibi İbn Ebû Arûbe ile ilgili olarak Ahmed b. Hanbel’in, “O, Basra’da konularına göre tasnif faaliyetini başlatan ilk kimsedir” şeklindeki ifadesiyle, “Onun herhangi bir kitabı yoktu, o ancak ezberlerdi” sözü arasında âlimler bir çelişki görmemişler, bu iki rivayeti İbn Ebû Arûbe’nin hâfızasının güçlülüğüne hamletmişler, ayrıca onun kaleme aldığı söylenen eserleri de zikretmişlerdir. Orijinal haliyle günümüze intikal etmeyen es-Sünen başta Kütüb-i Sitte olmak üzere muteber hadis kitaplarının temel kaynaklarından biridir. Fıkıh konularına tahsis ettiği belirtilen bir diğer eseri de el-Muśannef olup (Hatîb, IX, 17) bunun es-Sünen’le aynı kitap olması da muhtemeldir.
Katâde’nin en yakın talebelerinden olan İbn Ebû Arûbe onun tefsirini bizzat kendisinin yazdığını söylemiştir. Günümüze gelip gelmediği bilinmeyen bu tefsirdeki hadislerden faydalanan müfessirler en çok İbn Ebû Arûbe’nin Katâde’den yaptığı rivayetlere güvenmişlerdir. Kaynaklarda adından söz edilen Kitâbü’l-Menâsik Ǿan Ķatâde adlı eser (İbn Hacer, el-İśâbe, III, 599), eğer İbn Ebû Arûbe’nin Katâde’den naklettiği hac konusundaki rivayetlerinden ibaret değilse
es-Sünen’i meydana getiren bölümlerden biri olmalıdır.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Sa‘d, eŧ-Ŧabaķāt, VII, 273-274; Buhârî, et-Târîħu’l-kebîr, III, 504; Tirmizî, el-Ǿİlel (Sünen içinde), İstanbul 1981, V, 738; İbn Ebû Hâtim, el-Cerĥ ve’t-taǾdîl, IV, 65-66; İbn Hibbân, eŝ-Ŝiķāt, VI, 360; a.mlf., Meşâhîr, s. 158; Râmhürmüzî, el-Muĥaddiŝü’l-fâśıl (nşr. Accâc el-Hatîb), Beyrut 1404/1984, s. 611; İbn Adî, el-Kâmil, III, 1229-1233; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 283; Hatîb, Târîħu Baġdâd, IX, 17; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, V, 569, 594; Zehebî, Teźkiretü’l-ĥuffâž, I, 177-178; a.mlf., el-Ǿİber, I, 173; a.mlf., AǾlâmü’n-nübelâǿ, VI, 413-418; a.mlf., Mîzânü’l-iǾtidâl, II, 151-153; Safedî, el-Vâfî, XIII, 88; İbn Kesîr, el-Bidâye, X, 115; İbn Hacer, Tehźîbü’t-Tehźîb, IV, 56-59; a.mlf., el-İśâbe, III, 599; Kettânî, er-Risâletü’l-müstetrafe (Özbek), s. 36, 50; Abdülvehhâb Abdüllatîf, el-Muħtaśar fî Ǿilmi ricâli’l-eŝer, Kahire 1371/1952, s. 207-208; Fuat Sezgin, Buhârî’nin Kaynakları Hakkında Araştırmalar, İstanbul 1956, s. 38-42, 45, 205, 207, 212, 219, 235, 286; a.mlf., GAS, I, 32, 91-92; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, IV, 232; I. Goldziher, Muslim Studies, London 1970, II, 196-197; Tecrid Tercümesi, I, 49; Wensinck, el-MuǾcem, VIII, 103.
Mehmet Ali Sönmez