İBN BEŞKÜVÂL
(ابن بشكوال)
Ebü’l-Kāsım Halef b. Abdilmelik b. Mes‘ûd b. Mûsâ b. Beşküvâl el-Hazrecî el-Ensârî el-Endelüsî (ö. 578/1183)
Endülüslü tarihçi, fakih ve muhaddis.
3 Zilhicce 494’te (29 Eylül 1101) Kurtuba’da (Cordoba) doğdu. Ailesi aslen Belensiye (Valencia) civarındaki Şüriyyûn (Sorrion) şehrindendir. Endülüs’te Mâlikî mezhebinin önde gelen şahsiyetlerinden biri olan babası Abdülmelik aynı zamanda devrinin hadis ve kıraat âlimlerindendi. İbn Beşküvâl ilk tahsiline Kurtuba’da babasının yanında başladı. Daha sonra İşbîliye’ye (Sevilla) gidip Kadı Ebû Bekir İbnü’l-Arabî’den fıkıh dersleri aldı; ardından ona bağlı bazı bölgelerde kadı nâibi olarak görev yaptı.
İbn Beşküvâl’in hocaları arasında Kadı Ebû Bekir İbnü’l-Arabî’den başka Ebû Muhammed İbn Attâb, Ebû Bahr İbnü’l-Esedî, İbn Mugīs, İbn Rüşd el-Ced, Ebü’l-Hasan Şüreyh b. Muhammed, Ebû Bekir İbn Atıyye, Ebü’l-Velîd İbnü’d-Debbâğ, Ebü’l-Kāsım İbn Bakī, Ebû Muzaffer eş-Şeybânî ve Ebû Muhammed İbn Yerbû‘ eş-Şenterînî sayılabilir. Endülüs’ün dışına çıkmayan İbn Beşküvâl ayrıca Ebû Ali es-Sadefî, Ebü’l-Kāsım İbn Manzûr, Ebü’l-Hasan İbn Vâcib ve Hibetullah b. Ahmed eş-Şiblî gibi devrin önde gelen âlimlerinden bazı eserlerin icâzetini almıştır. Öğrencilerinin en ünlüleri İbn Hayr el-İşbîlî, Ebü’l-Kāsım el-Kantarî, Ebü’l-Hasan ed-Dahhâk, Muhammed b. Abdullah es-Saffâr, İbn Ât, Mûsâ b. Abdurrahman el-Gırnâtî ve Ebü’l-Hattâb İbn Dihye el-Kelbî’dir.
Kurtubalı büyük hadis âlimlerinin sonuncusu sayılan İbn Beşküvâl hadis yanında Mâlikî fıkhına ve tarihe (özellikle Endülüs tarihi) vukufuyla tanınmıştır. Başta babası olmak üzere pek çok kişiden rivayette bulunmuş, devrindeki ve daha sonraki âlimlerce çok fazla nakil yapması sebebiyle eleştirilmiştir. Ancak buna rağmen daha çok Endülüslü ve Mağribli muhaddislerce sika sayılmıştır. 8 Ramazan 578’de (5 Ocak 1183) Kurtuba’da ölen İbn Beşküvâl’in, hocalarından çok sayıda eserin icâzetini aldığı ve İslâmî ilimlerin çeşitli dallarına dair yaklaşık elli eser yazdığı rivayet edilmektedir.
Eserleri. 1. Kitâbü’ś-Śıla fî târîħi eǿimmeti’l-Endelüs. Müellifin en önemli çalışmasıdır. Endülüs tarihçilerinden İbnü’l-Faradî’nin (ö. 403/1013) Târîħu Ǿulemâǿi’l-Endelüs’üne zeyil olarak kaleme alınan kitapta başta hadis ve fıkıh olmak üzere Endülüs’te çeşitli ilim dallarında tanınmış 1541 kişinin biyografisi yer almakta ve bu kişilerin hayatları anlatılırken sırasıyla isimleri, doğup büyüdükleri şehirler, lakapları, künyeleri, hocaları, öğrencileri, hadisçi iseler rivayette bulundukları kişiler ve kendilerinden hadis rivayet edenler, gittikleri şehirler, doğum ve ölüm yerleriyle tarihleri verilmektedir. Alfabetik sıra esas alınarak yazılan eser Endülüs’ün siyasal, kültürel ve sosyal tarihi açısından baş vurulması gereken bir kaynaktır; ayrıca Kurtuba’nın coğrafyası ve topografik yapısı açısından da önem taşır. İbn Beşküvâl çalışmasını 3 Cemâziyelevvel 534’te (26 Aralık 1139) tamamlamış, ancak daha sonraki yıllarda gözden geçirerek bazı ilâveler yapmıştır. Onun istifade ettiği kaynaklar arasında Ebû İshak İbn Şinzîr el-Ümevî’nin Kitâbü’r-Rivâyât, Ebû Ömer Ahmed b. Afîf el-Kurtubî’nin Aħbâru ķuđât ve fuķahâǿ bi-Ķurŧuba, Abdullah b. İsmâil b. Muhammed’in Şüyûħu İbn Ħazrec ve Ebû Ca‘fer Ahmed b. Abdurrahman el-Ensârî’nin Târîħu Fuķahâǿi Ŧuleytula adlı eserleri başta gelir (diğer eserler için bk. Nâtık Sâlih Matlûb, XV/39, s. 143 vd.). Kitâbü’ś-Śıla ilk defa İspanyol şarkiyatçısı Francisco Codera y Zaidin tarafından iki cilt (Madrid 1882-1883), daha sonra İzzet el-Attâr el-Hüseynî (Kahire 1374/1955) ve İbrâhim el-Ebyârî (Kahire-Beyrut 1410/1989) tarafından üç cilt halinde neşredilmiştir. Kitaba yazılan bazı zeyiller ise şunlardır: İbnü’l-Ebbâr (ö. 658/1260), Kitâbü’t-Tekmile li-Kitâbi’ś-Śıla, İbn Abdülmelik el-Merrâküşî (ö. 703/1303), eź-Źeyl ve’t-Tekmile li-Kitâbeyi’l-Mevśûl ve’ś-Śıla, İbnü’z-Zübeyr es-Sekafî el-Gırnâtî (ö. 708/1308), Śılatü’ś-Śıla. 2. Kitâbü Ġavâmiżi’l-esmâǿi’l-mübheme el-vâķıǾa fî mütûni’l-eĥâdîŝi’l-müsnede. Hatîb el-Bağdâdî’nin el-Esmâǿü’l-mübheme fi’l-enbâǿi’l-muĥkeme’sine benzeyen eser, hadis metinlerinde ismi belirtilmemiş veya meşhur olmayan bir künye yahut lakapla anılmış kişilerin tesbitini konu almaktadır. Kitapta bu tür 324 müphem nokta tesbit edilmiştir ve bunlardan 120 kadarı Hatîb’inkilerle aynıdır. Mahmûd Magrâvî’nin iki cilt (Mekke 1406) ve İzzeddin Ali es-Seyyid ile Muhammed Kemâleddin İzzeddin’in yine iki cilt (13 cüz) halinde (Beyrut 1407/1987) neşrettikleri eser ayrıca 1415’te (1994) Cidde’de basılmıştır. Millet Kütüphanesi’nde kayıtlı (Feyzullah Efendi, nr. 496) Sıbt İbnü’l-A‘cemî tarafından yapılmış bir de ihtisarı mevcuttur. 3. Kitâbü’l-Müsteġīŝîn billâhi teǾâlâ Ǿinde’l-mühimmât ve’l-ĥâcât. Savaş durumunda ve kıtlık, kuraklık gibi tabii afetler karşısında Allah’tan nasıl yardım isteneceğine dair, başta Hz. Peygamber olmak üzere sahâbe, tâbiîn ve daha sonraki din büyüklerinin başlarından geçen olaylar anlatılmış ve bu hususta yaptıkları dualar açıklanmıştır. 154 ayrı rivayeti ihtiva eden eser, Manuela Marin tarafından yazarın hayatı ve çalışması hakkında kaleme alınmış İspanyolca bir mukaddimeyle birlikte (Madrid 1991), daha sonra da Guneym b. Abbas b. Guneym tarafından (Kahire 1414/1994) yayımlanmıştır. 4. eź-Źeyl Ǿalâ cüzǿi Baķī b. Maħled fi’l-ĥavżi ve’l-kevŝer. Bakī b. Mahled’in kırk dört rivayetten oluşan risâlesine yazdığı otuz değişik rivayeti içeren zeyildir. Eser Abdülkādir b. Muhammed Atâ Sûfî tarafından Merviyyâtü’ś-śaĥâbe fi’l-ĥavżi ve’l-kevŝer adlı çalışma içerisinde (s. 109-126) yayımlanmıştır (Medine 1413). 5. Aħbâru İbn Vehb. İbn Vehb’in naklettiği rivayetlere dair bu risâle de Marin tarafından İspanyolca tercümesiyle birlikte neşredilmiştir (Al-Qantara, X, Madrid 1989, s. 385-403). 6. Kitâbü’l-Fevâǿidi’l-münteħabe ve’l-ĥikâyâti’l-müstaġrebe. Çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları olan eser (GAL Suppl., I, 580) esas itibariyle hadis rivayeti ve muhaddisler, ikinci derecede de zâhidler ve fakihler hakkında bilgi verir; ayrıca Endülüs, Mağrib ve Maşrık’ın ünlü simalarından bahseder.
İbn Beşküvâl’in kaynaklarda adları geçen bazı eserleri de şunlardır: MuǾcem, Aħbâru İsmâǾîl el-Ķāđî, Aħbârü’l-AǾmeş, Aħbâru İbni’l-Mübârek, Aħbâru İbn ǾUyeyne, Aħbâru ķuđâti Ķurŧuba, Aħbârü’l-Muĥâsibî, et-Tenbîh ve’t-taǾyîn li-men deħale’l-Endelüs mine’t-tâbiǾîn, Zühhâdü’l-Endelüs ve eǿimmetühâ, Źikru men rave’l-Muvaŧŧaǿ Ǿan Mâlik, Ŧuruķu ĥadîŝi men keźebe Ǿaleyye, Ŧuruķu ĥadîŝi’l-miġfer, el-Ķurbetü ilallāh bi’ś-śalâti Ǿale’n-nebî, Müselselât (Kitâbü’ś-Śıla, neşredenin girişi, s. 11-13; Nâtık Sâlih Matlûb, XV/39, s. 140).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Beşküvâl, eś-Śıla, Kahire 1966, bk. Önsöz; a.e. (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), Beyrut 1410/1989, neşredenin girişi, s. 7-19; a.mlf., Kitâbü’l-Müsteġīŝîn (nşr. Manuela Marin), Madrid 1991, neşredenin girişi, s. 15-27; a.mlf., Kitâbü Ġavâmiżi’l-esmâǿi’l-mübheme (nşr. İzzeddin Ali es-Seyyid - M. Kemâleddin İzzeddin), Beyrut 1407/1987, neşredenlerin girişi, I, 25-38; İbnü’l-Ebbâr, et-Tekmile (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), Kahire 1410/1989, s. 54-58; İbn Hallikân, Vefeyât (Abdülhamîd), II, 13-14; İbn Abdülhâdî, ǾUlemâǿü’l-ĥadîŝ, IV, 116-118; Zehebî, Teźkiretü’l-ĥuffâž, IV, 1339-1341, 1484-1485; a.mlf., AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXI, 139-143; Brockelmann, GAL, I, 415; Suppl., I, 580; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, IV, 105-106; Chejne, Muslim Spain, s. 280-281; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), II, 311; Francisco Coderay Zaidin, “Contenido de las cien primeras paginas defla Assila de Aben Pascual”, Boletin de la Real Academia de la historia, sy. 2, Madrid 1882, s. 164-168; a.mlf., “Segundo cuaderno de la Assilah de Aben Pascual”, a.e., sy. 2 (1882), s. 215-217; Hüseyin Mûnis, “el-Coġrâfiyye ve’l-coġrâfiyyûn fi’l-Endelüs”, Mecelletü MaǾhedi’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, XI-XII, Madrid 1963-64, s. 7-20; M. Meouak, “Un manuscrit inédit d’Ibn Baškuwāl: Le Kitāb al-Fawāǿid al-Muntahaba wa’l-Ĥikāyāt al-Mustaġraba”, Arabica, XXXV/3, Leiden 1988, s. 388-395; Nâtık Sâlih Matlûb, “Kitâbü’ś-Śıla li’bn Beşküvâl”, el-Müǿerriħu’l-ǾArabî, XV/39, Bağdad 1409/1989, s. 137-160; M. Ben Cheneb, “İbn Başküvâl”, İA, V/2, s. 707; a.mlf. - [A. Huici Miranda], “Ibn Baѕћkuwāl”, EI² (İng.), III, 733-734.
Nadir Özkuyumcu