İBN ATÂULLAH el-İSKENDERÎ
(ابن عطاء الله الإسكندريّ)
Ebü’l-Abbâs (Ebü’l-Fazl) Tâcüddîn Ahmed b. Muhammed b. Abdilkerîm b. Atâillâh eş-Şâzelî el-İskenderî (ö. 709/1309)
el-Ĥikemü’l-ǾA¹âǿiyye adlı eseriyle tanınan sûfî.
İskenderiye’de doğdu. Mısır’ın fethinden sonra buraya yerleşen Benî Cüzâm kabilesine mensuptur. Dedesi Abdülkerîm İskenderiye’de tanınmış bir Mâlikî fakihi olup İbn Atâullah’ın Leŧâǿifü’l-minen’deki ifadelerinden anlaşıldığına göre şiddetli bir tasavvuf muhalifi idi. İbn Ferhûn, onun Zemahşerî’nin el-Mufaśśal ve et-Tehźîb adlı eserlerini ihtisar ettiğini, ikinci esere yedi ciltlik bir şerh yazdığını söyler. İbn Atâullah, Nâsırüddin İbnü’l-Müneyyir’den fıkıh, Muhyiddin el-Mâzûnî’den nahiv, Şerefeddin Abdülmü’min ed-Dimyâtî’den hadis ve Muhammed b. Mahmûd el-İsfahânî’den felsefe, mantık, kelâm tahsil etti. Fıkıh âlimi olarak tanındığı bu yıllarda tasavvufa karşı iken Şâzeliyye tarikatının pîri Ebü’l-Hasan eş-Şâzelî’nin halifesi Ebü’l-Abbas el-Mürsî ile tanıştı ve onun sohbetlerine devam etmeye başladı. Muhtemelen şeyhinin izniyle vaaz ve irşad için gittiği Kahire’ye yerleşti. Burada çevresinde, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye müellifi Sübkî’nin babasının da katıldığı geniş bir cemaat oluştu. Aynı yıllarda Mısır’da bulunan İbn Teymiyye ile İbn Atâullah ve müridleri arasında çıkan yoğun tartışmalar İbn Teymiyye’nin hapse atılmasına yol açtı. İbn Atâullah, mürşidi Ebü’l-Abbas el-Mürsî vefat ettiği zaman (686/1287) Kahire’de bulunuyordu. Hayatının bundan sonraki dönemini Kahire’de geçiren İbn Atâullah 13 Cemâziyelevvel 709’da (19 Ekim 1309) Medrese-i Mansûriyye’de vefat etti ve Karâfe Mezarlığı’na defnedildi.
İbn Atâullah el-İskenderî, Şâzeliyye tarikatının Ebü’l-Hasan eş-Şâzelî ve halifesi Ebü’l-Abbas el-Mürsî’den sonra üçüncü büyük şahsiyetidir. Leŧâǿifü’l-minen adlı eserindeki ifadelerden babasının Ebü’l-Hasan eş-Şâzelî ile görüştüğü anlaşılmaktadır. Kendisinin Şâzelî ile görüşmüş olması tarihen mümkünse de bu konuda kaynaklarda bilgi yoktur.
Daha çok kitleleri derinden etkileyen hitabet tarzı, vaaz ve sohbetleriyle tanınan İbn Atâullah’ın bu özellikleri başta el-Ĥikemü’l-ǾAŧâǿiyye olmak üzere eserlerine de yansımıştır. Eserlerinde ayrıca tasavvufun en derin konularına dair bilgiler bulmak mümkündür. Ancak İbn Atâullah, düşüncelerini ifade ederken vahdet-i vücûdcu sûfîlerin tartışmalara yol açan tesbitlerine temas etmemiş, vahdet-i vücûd ile vahdet-i şühûd arasındaki dengeyi çok dikkatli bir şekilde korumuştur. Riya ve şöhretten uzak ibadet ve taat, tevekkül, teslimiyet, recâ ve ümit onun tasavvufî düşüncesinin temel kavramlarıdır. Sözleri aşk ve cezbenin coşkunluğuyla değil tefekkürün incelikleriyle yoğrulmuştur. İbn Atâullah’a göre amel ve ibadetler birtakım şekil ve sûretlerden ibaret olup bunların ruhu âbidin kalbinde bulunması gereken ihlâs sırrıdır. Fakr veya iftikar denilen Allah’a muhtaç olma hali üzerinde ısrarla duran İbn Atâullah haşyetle beraber olan ilmi en hayırlı ilim olarak görür. Onun düşüncelerinde Hakîm et-Tirmizî, Sülemî, Hâris el-Muhâsibî, Ebû Tâlib el-Mekkî, Abdülkerîm el-Kuşeyrî ve Gazzâlî’nin tesirini görmek mümkündür.
Muhyiddin İbnü’l-Arabî ve Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî gibi İbn Atâullah’ın düşünceleri de tasavvufî çevreleri etkilemiştir. Eserleri Kuzey Afrika başta olmak üzere bütün İslâm ülkelerinde bilinmektedir. Elliden fazla sûfînin tercüme ve şerhettiği el-Ĥikemü’l-ǾAŧâǿiyye’nin şârihleri arasında hemen her tarikattan sûfî vardır. Çağdaş Mısırlı âlim Ebü’l-Vefâ et-Teftâzânî, onu bütün yönleri ile ele alan bir eser hazırlamıştır (bk. bibl.).
Eserleri. 1. el-Ĥikemü’l-ǾAtâǿiyye*. İbn Atâullah’ın, tasavvufun hemen hemen bütün temel konularıyla ilgili görüşlerini yansıtan ve yaklaşık 300 kadar hikmetli sözünden meydana gelen eserin (Beyrut 1972) çok sayıda şerhi ve tercümesi bulunmaktadır. 2. Leŧâǿifü’l-minen. Müellifin çeşitli tasavvufî konulardaki görüşlerini açıkladığı geniş bir mukaddime ile Ebü’l-Abbas el-Mürsî ve Ebü’l-Hasan eş-Şâzelî’nin hayat ve menkıbelerinin anlatıldığı on bölümden meydana gelmektedir. Şâzeliyye tarikatına dair en eski eser olma niteliğini taşıyan Leŧâǿifü’l-minen’in çeşitli baskıları yapılmıştır (Tunus 1304; Kahire 1322; nşr. Abdülhalîm Mahmûd, Kahire 1974; nşr. Hâlid Abdurrahman el-Ak, Dımaşk 1992). 3. et-Tenvîr fî isķāŧı’t-tedbîr. Tevekkül ve teslimiyet konularının ele alındığı bu eser de muhtelif zamanlarda basılmış olup (Kahire 1281, 1345/1926, 1970) son olarak Mûsâ Muhammed Ali ve Abdülâl Ahmed tarafından inceleme ve notlarla birlikte yayımlanmıştır (Kahire 1973). Eseri Müttakī el-Hindî Risâle-i Kifâyet-i Ehl-i Yaķīn adıyla Farsça’ya tercüme etmiştir. 4. Miftâĥu’l-felâĥ ve miśbâĥu’l-ervâĥ. Zikir, halvet, tevhid ve mârifet gibi konuları ihtiva eden eser Abdülvehhâb eş-Şa‘rânî’nin Leŧâǿifü’l-minen adlı eseriyle birlikte basılmış (Kahire 1331), ayrıca Muhammed Azb tarafından da yayımlanmıştır (Kahire 1933). 5. Tâcü’l-Ǿarûs el-ĥâvî li-tehźîbi’n-nüfûs. İbn Atâullah’ın vaazlarından ve müridlerine tarikat âdâbına dair nasihatlerinden meydana gelen eseri Ebü’l-Vefâ et-Teftâzânî et-Tuĥfe fi’t-taśavvuf, en-Nebźe fi’t-taśavvuf, eŧ-Ŧarîķu’l-câdde ilâ neyli’s-saǾâde adlarıyla kaydeder. Eser et-Tenvîr fî isķāŧı’t-tedbîr’in içinde yayımlanmıştır (Kahire 1345). 6. el-Ķaśdü’l-mücerred fî maǾrifeti’l-ismi’l-müfred. Allah kelimesi, Allah’ın zât, sıfat, esmâ ve ef‘âli hakkında kelâmî tarzda yazılmış bir eserdir (Dımaşk 1990). Müellifin Allah’ın ismi konusundaki görüşleri İbn Teymiyye tarafından tenkit edilmiştir. Eseri Maurice Gloton Traité sur le nom Allāh adıyla Fransızca’ya çevirmiştir (Paris 1981). 7. ǾUnvânü’t-tevfîķ fî âdâbi’ŧ-ŧarîķ. Ebû Medyen el-Mağribî’nin, “Yaşamanın lezzeti dervişlerle sohbettir” anlamındaki beyitle başlayan şiirinin şerhi olup Ahmed er-Rifâî’nin el-Burhânü’l-müǿeyyed adlı eseriyle birlikte basılmıştır (Beyrut 1408). 8. el-Münâcâtü’l-ǾAŧâǿiyye. Tevekkül ve teslimiyet konusunu işleyen otuz altı beyitlik münâcât, Paul Nwyia’nın el-Ĥikemü’l-ǾAŧâǿiyye neşrinin sonunda (Beyrut 1972, s. 208-229) Fransızca tercümesiyle birlikte yayımlanmıştır. 9. el-Vaśıyye ile’l-iħvân bi’l-İskenderiyye. İbn Atâullah’ın 694 (1295) yılında Kahire’den İskenderiye’deki müridlerine gönderdiği vasiyetnâmesi Leŧâǿifü’l-minen neşirleri sonunda yayımlanmıştır. Kaynaklar İbn Atâullah’ın şiirlerinden bazı örnekler vermekte, ayrıca altmış iki beyitlik bir kasidesi Leŧâǿifü’l-minen, yirmi iki beyitlik diğer bir kasidesi et-Tenvîr fî isķāŧı’t-tedbîr neşirlerinin sonunda yer almaktadır.
İbn Atâullah el-İskenderî’nin diğer bazı eserleri şunlardır: Risâle fi’l-ķavâǾidi’d-dîniyye, MevâǾiž, Ĥizbü’n-necât, Risâle fi’t-taśavvuf, Ĥizbü’n-nûr ve tamâmü’s-sürûr (Brockelmann, GAL, II, 143-144). el-Muraķķā ile’l-Ķudsi’l-ebķā, Muħtaśaru Tehźîbi’l-Müdevvene ve Uśûlü muķaddemâti’l-vüśûl adlı eserleri ise günümüze ulaşmamıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Teymiyye, el-ǾUbûdiyye, Beyrut 1981, s. 68-69; Sübkî, Ŧabaķāt, V, 176; İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müźheb, II, 43; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, I, 273; Süyûtî, Ĥüsnü’l-muĥâđara, I, 2; İbnü’l-Kādî, Dürretü’l-ĥicâl, I, 138; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, VI, 19; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, I, 107-108; Nebhânî, Kerâmâtü’l-evliyâǿ, I, 317; Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, s. 204; Brockelmann, GAL, II, 143-144; Suppl., I, 785; II, 145-147; a.mlf., “İbn Atâullah”, İA, V/2, s. 703; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, II, 121; Cemâleddin eş-Şeyyâl, AǾlâmü’l-İskenderiyye fi’l-Ǿaśri’l-İslâmî, Kahire 1965, s. 213-222; Ebü’l-Vefâ et-Teftâzânî, İbn ǾAŧâǿillâh el-İskenderî, Kahire 1389/1969; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), I, 221-222; V, 20; P. Nwyia, Ibn ‘Atā’ Allāh et la naissance de la confrérie Sādilite, Beyrouth 1990; Ernst Bannerth, “Dhıkr et Khalwa d’après Ibn ‘Ata’ Allah”, MIDEO, XII (1974), s. 64-90; Mustafa Kara, “Şazeliye Tarikatı ve Üç Büyük Şeyhi”, Hareket, sy. 24 (186), İstanbul 1981, s. 23-35; Éric Geoffroy, “Entre hagiographie et hagiologie: Les Laŧāǿif al-minan d’Ibn ǾAŧāǿ Allāh (m. 709/1309)”, AIsl., sy. 32 (1998), s. 49-66; G. Makdisi, “Ibn ǾAtāǿ Allāh”, EI² (İng.), III, 722-723; Mînâ Hâfızî, “İbn ǾAtâǿillâh”, DMBİ, IV, 307-312.
Mustafa Kara