İBN ABDÛN el-FİHRÎ

(ابن عبدون الفهري)

Ebû Muhammed Abdülmecîd b. Abdillâh b. Abdûn el-Yâbürî el-Kureşî el-Fihrî (ö. 529/1134)

Endülüslü vezir, kâtip ve şair.

440 (1048) yılı civarında Yâbüre’de (Evora) doğdu. On üç yaşlarında iken Ebü’l-Velîd b. Zâbit en-Nahvî el-Mâlekî’den dil ve edebiyat dersleri aldı; ayrıca Ebû Bekir Âsım b. Eyyûb, Ebû Mervân İbn Sirâc ve A‘lem eş-Şentemerî’den rivayette bulundu. Genç yaşta Yâbüre Emîri Ömer b. Muzaffer b. Eftas’ın ilgisini çekti. Ömer, Eftasîler’in son hükümdarı olarak Mütevekkil lakabıyla Batalyevs’te (Badajoz) iktidara gelince İbn Abdûn da onun kâtibi oldu. Batalyevsli bir Berberî hânedanı olan Eftasîler, 488 (1095) yılında Murâbıt ordusu kumandanı Sîr b. Ebû Bekir tarafından ortadan kaldırılınca Murâbıtlar’ın hizmetine girdi. Daha sonra Fas’a gitti ve Murâbıt Hükümdarı Yûsuf b. Tâşfîn ile oğlu Ali’nin kâtibi olarak görev yaptı. Bazı kaynaklarda vezirlik yaptığının belirtilmesi ve “zü’l-vizâreteyn” lakabıyla anılması, kâtip unvanının bazı devletlerde vezir karşılığında kullanılması sebebiyle olmalıdır. İbn Abdûn ailesini ziyarete gittiği Yâbüre’de 529 (1134) yılında vefat etti. Onun 520 (1126) veya 527’de (1133) öldüğü yolunda rivayetler de vardır (Kütübî, II, 388; Zehebî, XIX, 598).

Yüksek edebî kültüre ve güçlü bir hâfızaya sahip olan İbn Abdûn’un Ebü’l-Ferec el-İsfahânî’nin Kitâbü’l-Eġānî’sinin tamamını ezberlediği rivayet edilir. Nesir ve nazımdaki üstün yeteneğine rağmen resmî ve özel yazılarından birkaç örnekle, kendisini üne kavuşturan el-Ķaśîdetü’l-ǾAbdûniyye’si dışında pek az şiiri günümüze kadar gelebilmiştir. Öğrencileri arasında Kādî İyâz b. Mûsâ, Kādî Ebû Abdullah İbn Zerkūn ve Feth b. Hâkān gibi tanınmış şahsiyetler vardır.

Eserleri. 1. el-Ķaśîdetü’l-ǾAbdûniyye. İbn Abdûn’un şöhretini borçlu olduğu bu


kaside, el-Bessâme (el-Beşşâme) bi-aŧvâķı’l-ĥamâme ve Râǿiyyetü İbn ǾAbdûn adlarıyla da anılır. Yetmiş beş beyitten oluşan kaside “basît” bahrinde yazılmıştır. Ömer b. Muzaffer b. Eftas Murâbıtlar’a yenilince kendisi ve oğulları (Fadl ve Abbas) önce esir düşmüş, daha sonra da öldürülmüştür. Bunun üzerine İbn Abdûn onları ve Eftasîler’in yıkılışını konu alan tarihî kasidesini yazmıştır. Büyük İskender tarafından mağlûp edilen Pers Kralı III. Daryüs’ten itibaren gelip geçen diğer hânedanların uğradığı benzer âkıbetlere telmihlerde bulunan mersiye Arap edebiyatında onlara hak etmedikleri bir şöhret sağlamıştır (Brockelmann, İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi, s. 185). İbn Abdûn kasidede kader hakkındaki görüşünü açıkladıktan sonra bazı önemli tarihî şahsiyetleri sayar ve yok olan kavimlerden, yıkılan devletlerden bahseder. Şair, eski çağlardan başlayarak hayatları kötü bir şekilde sona eren hükümdarları kronolojik sırayla zikreder ve mülûkü’t-tavâif dönemine iki beyitle temas ettikten sonra son yirmi yedi beyitte Eftasîler’i anlatır. Metni, İbn Dihye el-Kelbî’nin el-Muŧrib (s. 27-33) ve Abdülvâhid el-Merrâküşî’nin Kitâbü’l-MuǾcib (s. 53-59) adlı eserlerinde yer alan kaside, şairin çağdaşı İbn Bedrûn (Abdülmelik b. Abdullah el-Hadramî) tarafından Kimâmetü’z-zehr ve ferîdetü’d-dehr (Kimâmetü’z-zehr ve śadefetü’d-dür, Şerĥu’l-Bessâme bi-aŧvâķı’l-ĥamâme) adıyla şerhedilmiştir (nşr. R. Dozy, Leiden 1849; nşr. Muhyiddin Sabrî, Kahire 1340). Bu şerhi Ahmed b. Muhammed es-Safedî el-Hâlidî Ŧavķu’l-ĥamâme fi’t-târîħ ve’n-neseb li-mülûki’l-ǾAcem ve’l-ǾArab adıyla ihtisar etmiştir (yazmaları için bk. Brockelmann, GAL, I, 320). İmâdüddin İsmâil b. Ahmed b. Esîr de kasideye Ǿİbretü üli’l-ebśâr fî mülûki’l-emśâr adıyla hem şerh (a.g.e., a.y.; Suppl., I, 480) hem de zeyil yazmıştır (Keşfü’ž-žunûn, II, 1329). Ayrıca Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî’nin de şerhettiği kasideyi M. Hoogvleit Prolegomena ad editionem celebratissimi Aben Abduni poematis in luctuosum Aphtasidarum interitum adıyla (Leyde 1939), Hollandalı şarkiyatçı Reinhart Dozy de İbn Bedrûn’un şerhiyle birlikte Commantaire historique sur le poème d’Ibn Abdoun par Ibn Badroun başlığıyla yayımlamıştır (Leyde 1846-1848). Edmond Fagnan’ın Fransızca çevirisi, Merrâküşî’nin Kitâbü’l-MuǾcib’inin tercümesi olan Histoire des Almohades’de (Alger 1893, s. 65-74), Francisco Pons Boigues’in İspanyolca tercümesi de Ensayo bio-bibliografico sobre los historiadores y geógrafos arábigo-españoles adlı eserinde (Madrid 1898, s. 190-198) yer almaktadır. 2. Dîvânü İbn ǾAbdûn. İbn Abdûn’un haberleri, eser ve şiirleri Ebû İshak İbrâhim tarafından derlendiği gibi (İbn Beşküvâl, II, 567) Abdülkerîm Hamîde tarafından da İbn ǾAbdûn aħbâruhû ve âŝâruhû adıyla doktora tezi olarak hazırlanıp yayımlanmış (Tunus 1987), Selîm Tinnîr de muhtelif eserlerde dağınık halde bulunan şiirlerini derleyerek Dîvânü İbn ǾAbdûn adıyla neşretmiştir (Dımaşk 1998).

Kaynaklarda İbn Abdûn’un Nuśratü Ebî ǾUbeyd Ǿalâ İbn Ķuteybe (el-İntiśâr li-Ebî ǾUbeyd Ǿalâ İbn Ķuteybe) adlı bir eserinden de söz edilmektedir (a.g.e., a.y.; Zehebî, XIX, 598). Ayrıca Bağdâdî, el-MüstaǾreb fî taǾlîmi remyi’l-bünduķ adlı bir eseri de İbn Abdûn’a nisbet etmektedir (Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 619).

BİBLİYOGRAFYA:

Feth b. Hâkān el-Kaysî, Ķalâǿidü’l-Ǿiķyân, Kahire 1283/1866, s. 36-41; İbn Beşküvâl, eś-Śıla (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), Beyrut 1410/1989, II, 566-567; Dabbî, Buġyetü’l-mültemis (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), Beyrut 1401/1989, s. 720; İbn Dihye, el-Muŧrib (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), Kahire 1954, s. 27-33, 180-183; Abdülvâhid el-Merrâküşî, el-MuǾcib fî Telħîśi aħbâri’l-Maġrib (nşr. R. Dozy), Leyden 1881, s. 52-63, 114 vd.; İbn Saîd el-Mağribî, el-Muġrib, I, 374-376; İbnü’z-Zübeyr, Śılâtü’ś-Śıla (nşr. E. Lévi-Provençal), Rabat 1938, s. 42; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XIX, 598; İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlik, XIII, 28; Kütübî, Fevâtü’l-Vefeyât, II, 388; III, 155; Makkarî, Nefĥu’ŧ-ŧîb, I, 185, 442, 663, 673-674; III, 293, 454-456, 470, 609; IV, 225, 305; Keşfü’ž-žunûn, II, 1329, 1339; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 619; A. R. Nykl, Hispano-Arabic Poetry, Baltimore 1946, s. 175-180; E. Lévi-Provençal, Histoire de l’Espagne musulmane, Paris 1950, I, 350; a.mlf., “Le traité d’Ibn ǾAbdūn”, JA, CCXXIV (1934), s. 177-301; Brockelmann, İslam Milletleri ve Devletleri Tarihi (trc. Neşet Çağatay), Ankara 1964, s. 185; a.mlf., GAL, I, 320; Suppl., I, 480; J. T. Monroe, Hispano-Arabic Poetry, California 1974, s. 37-38, 228-240; J. Mattock, “A Reconsideration of the ‘Abdūniyya”, Actas del XII Congreso de la UEAI (Malaga 1984), Madrid 1986, s. 537-558; Abdülkerîm Hamîde, İbn ǾAbdûn aħbâruhû ve âŝâruh, Tunus 1987; Bustânî, DM, I, 592-594; M. Seligsohn, “Eftasîler”, İA, IV, 193-194; C. C. Torrey, “İbn Abdûn”, a.e., V/2, s. 693-694; [ed.], “Ibn ǾAbdūn”, EI² (İng.), III, 680-681.

İnci Koçak