İBN ABDÜLHAK el-BAĞDÂDÎ
(ابن عبد الحق البغداديّ)
Ebü’l-Fezâil Safiyyüddîn Abdülmü’min b. Abdilhak b. Abdillâh el-Bağdâdî (ö. 739/1338)
Coğrafya sözlüğü ile tanınan Hanbelî âlimi.
27 Cemâziyelâhir 658’de (9 Haziran 1260) Bağdat’ta doğdu. Bağdat, Mekke, Dımaşk ve Kahire medreselerinde fıkıh, hadis, ilâhiyat, aritmetik, geometri, astronomi, coğrafya, ferâiz, tarih, tıp, dil ve mûsiki tahsil etti. Hocaları arasında Şerefeddin İbn Asâkir, Fahreddin et-Tevzerî, Kemâleddin İbn Vaddâh ve Fahreddin İbnü’l-Buhârî gibi âlimler bulunmaktadır. Kendilerinden hadis rivayet ettiği 300’e yakın hocası hakkında Müntehe’r-rüsûh adlı mu‘cem türü bir eser kaleme alan İbn Abdülhak Bağdat Mücâhidiyye Medresesi’nde ders verdi. Aralarında Fahreddin İbnü’l-Fasîh ve Birzâlî’nin de yer aldığı birçok talebe yetiştirdi. Kaynaklarda hadis ve ferâiz dallarında derin bilgi sahibi olduğu kaydedilmektedir. 10 Safer 739’da (28 Ağustos 1338) Bağdat’ta vefat etti ve İmam Ahmed Mezarlığı’na gömüldü.
Daha çok fıkıh ve fıkıh usulü konularında eser veren İbn Abdülhakk’ın en tanınmış eseri, Yâkūt’un MuǾcemü’l-büldân adlı coğrafya ansiklopedisinin geniş bir özeti niteliğinde olan Merâśıdü’l-ıŧŧılâǾ Ǿalâ (fî) esmâǿi’l-emkine ve’l-biķāǾ adlı sözlüğüdür. Eserde yer adları çok düzenli biçimde alfabetik sırayla verilmiş, metnin aslına da bazı ilâveler yapılmıştır. Ancak Yâkūt’un eseri coğrafî bilgilerin yanı sıra tarihî, edebî ve biyografik bilgiler de içermesine karşılık onun kitabı coğrafya ile sınırlı kalmıştır. Uzun süre Merâśıdü’l-ıŧŧılâǾın Süyûtî’ye veya Yâkūt’a ait olduğu sanılmıştır. Asıl metnin Yâkūt’a ait oluşu ve Süyûtî’nin de aynı eseri ihtisar etmesi buna yol açmış olmalıdır. Ancak Süyûtî kendi eserlerine ait listede bu kitabını Muħtaśaru MuǾcemi’l-büldân adıyla zikreder (Ĥüsnü’l-muĥâđara, I, 344). Merâśıdü’l-ıŧŧılâǾın ona nisbeti veya eserinin bu adla anılması (Ahmed eş-Şerkāvî İkbal, s. 311) bir müstensih hatası olmalıdır. Merâśıdü’l-ıŧŧılâǾ T. G. J. Juynboll tarafından Lexicon geographicum cui titulus est Merasıd adıyla ve çeşitli notlarla altı cilt halinde yayımlanmıştır (Leiden 1850-1864). Bu ciltlerin ilk üçü Arapça metinden, diğerleri giriş ve notlardan oluşmaktadır. Eser daha sonra Ali Muhammed el-Bicâvî tarafından da neşredilmiştir (I-III, Kahire 1373-1374/1954-1955; Beyrut 1992).
İbn Abdülhak el-Bağdâdî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserlerinden bazıları şunlardır: Teshîlü’l-vüśûl ilâ Ǿilmi’l-uśûl, ĶavâǾidü’l-uśûl ve maǾâķıdü’l-fuśûl, İdrâkü’l-ġāye fi’ħtiśâri’l-Hidâye, el-ǾUdde fî şerĥi’l-ǾUmde, Taĥķīķu’l-emel fî Ǿilmeyi’l-uśûl ve’l-cedel, el-LâmiǾu’l-muġīŝ fî Ǿilmi’l-mevârîŝ, Taĥrîrü’l-muķarrer fî şerĥi’l-Muĥarrer, Müntehe’r-rüsûħ fî źikri men ervî Ǿanhüm mine’ş-şüyûħ, Telħîśü’l-Münaķķaĥ fi’l-cedel.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Receb, Źeylü Ŧabaķāti’l-Ĥanâbile, Kahire 1372/1953, II, 428-431; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, II, 418-419; Süyûtî, Ĥüsnü’l-muĥâđara, I, 344; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, I, 404-405; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 231; Serkîs, MuǾcem, I, 160-161; Brockelmann, GAL, I, 632; Suppl., I, 880; Abbas el-Azzâvî, et-TaǾrîf bi’l-müǿerriħîn fî Ǿahdi’l-Moġol ve’t-Türkmân, Bağdad 1376/1957, s. 174-175; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, III, 197-198; Sarton, Introduction, III, 805-806; Ahmed eş-Şerkāvî İkbâl, Mektebetü’l-Celâl es-Süyûŧî, Rabat 1397/1977, s. 311-312; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), IV, 170; Abdülvehhâb es-Sâbûnî, ǾUyûnü’l-müǿellefât (nşr. Mahmûd Fâhûrî), Halep 1413/1992, I, 238-239.
Hüseyin Gazi Topdemir