HÜSEYNÎ SÂDÂT el-GŪRÎ
(حسينى سادات الغورى)
Emîr (Mîr) Rüknüddîn Hüseyn b. Alim b. Muhammed el-Gūrî el-Herevî (ö. 729/1329’dan sonra)
İranlı mutasavvıf şair.
Afganistan sınırları içinde bulunan Gūr şehrinin Guzîv köyünde doğdu. Gūr’dan göç eden ailesiyle birlikte küçük yaşta Herat’a geldi. Hayatının büyük bir bölümünü burada geçirdi. Eserlerinden iyi bir öğrenim gördüğü anlaşılan Hüseynî dinî ilimlerin yanı sıra tasavvuf alanında da kendini yetiştirdi. Gençliğinde babası ile birlikte Hindistan’a gitti. Mültan’da Sühreverdiyye şeyhlerinden Bahâeddin Zekeriyyâ Mültânî’ye intisap etti ve şeyhinin kızıyla evlendi. Türk Delhi sultanlarından İltutmış döneminde (1211-1236) şeyhiyle birlikte Delhi’yi ziyaret etti. Herat ve çevresinde çıkan karışıklıklar sebebiyle Balaban (1266-1287) ve Fîrûz Şah Halacî (1290-1296) dönemlerinde Mültan’da ikamet etti. Bu hükümdarlardan Fîrûz Şah için kasideler yazdı. Daha sonra tekrar Herat’a döndü. Câmî ölüm tarihini 16 Şevval 718 (11 Aralık 1318) olarak kaydeder. Ancak Zâdü’l-müsâfirîn adlı eserini 729’da (1329) tamamladığını ifade ettiğine göre bu tarihten sonra ölmüş olmalıdır. Kabri Herat’ta Abdullah b. Ca‘fer et-Tayyâr’ın türbesinin içindedir. Herat’ta oturduğu yer bugün Mahalle-i Mîr Hüseynî Sâdât adını taşımaktadır.
Hüseynî Sâdât’ın cevaplandırılmasını isteyerek Tebriz âlimlerine gönderdiği sorular Mahmûd-ı Şebüsterî’nin (ö. 720/1320) Gülşen-i Râz adlı eserinin yazılmasına sebep olmuştur.
Eserleri. 1. Zâdü’l-müsâfirîn. Tasavvufî düşüncelerini masal ve hikâyelerle açıklama konusunda büyük kabiliyeti olan müellifin, Senâî’nin Ĥadîķatü’l-ĥaķīķa’sını örnek alarak yazdığı eser sekiz bölüm ve yaklaşık 1250 beyitten meydana gelir. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde (FY, nr. 538, vr. 539a-554a kenarında) oldukça eski bir nüshası bulunan Zâdü’l-müsâfirîn basılmıştır (Nivalkişor 1884; Tahran 1354). 2. Nüzhetü’l-ervâĥ (Bombay 1322). Müellifin tasavvufî düşüncelerini ihtiva eden eser yer yer mensur ve manzum olarak yazılmıştır. Manzum kısımları yaklaşık 2000 beyit kadar olan eserin bazı nüshalarında mensur kısımlar eksiktir. 3. Kenzü’r-rumûz. Tasavvufî konuların ele alındığı mesnevinin Türkiye kütüphanelerinde (Nuruosmaniye Ktp., nr. 2633/1, vr. 1b-35a; İÜ Ktp., FY, nr. 1160, vr. 1b-29b) yazma nüshaları bulunmaktadır (diğer nüshaları için bk. Rieu, II, 845; Ethé, nr. 1830-1831, Tahran 1282). 4. Ŧarabü’l-mecâlis. Tasavvufî, felsefî ve ahlâkî konuların işlendiği eserin bir nüshası Nuruosmaniye Kütüphanesi’ndedir (nr. 4964, vr. 1b-57a). Ŧarabü’l-mecâlis, EşiǾ-Ǿatü’l-lemaǾât adlı eserin kenarında basılmıştır (Tahran 1353 hş.). 5. Sînâme. Otuz tasavvufî aşk mektubundan oluşan bu mesnevinin Nuruosmaniye (nr. 4964, vr. 32a-65a kenarında) ve Süleymaniye (Şehid Ali Paşa, nr. 1188/3) kütüphanelerinde iki yazma nüshası bulunmaktadır. 6. Penc Genc. Senâî’nin bazı tasavvufî kasidelerine nazîre olarak kaleme alınmış beş büyük kasideden meydana gelen eserin bir nüshası Nuruosmaniye Kütüphanesi’ndedir (nr. 4964, vr. 22a-28b kenarında). Kaynaklarda adı geçen Śırâŧü’l-müstaķīm, ǾAnķā-yı Muġrib, Rûĥu’l-ervâĥ, Ķalendernâme, Mirǿâtü’l-bedîǾ fî aĥvâli’n-Naķşibendiyye, MecmaǾu’l-inşâǿ, Dîvân-ı EşǾâr ve Sırnâme adlı eserleri günümüze ulaşmamıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Câmî, Nefeĥât, s. 605-606; Lâmiî, Nefehât Tercümesi, s. 674; Hüseyin Baykara, Mecâlisü’l-Ǿuşşâķ, Leknev 1897, s. 126-128; Nizâmeddin Yemenî, Leŧâǿif-i Eşrefî, Delhi 1298, s. 366-367; Devletşah, Teźkire, s. 222-225; Hândmîr, Ĥabîbü’s-siyer, Tahran 1333 hş., III, 379; Emîn Ahmed-i Râzî, Heft İķlîm (nşr. Cevâd-ı Fâzıl), Tahran 1341 hş./1962, II, 124-127; Dârâ Şükûh, Sefînetü’l-evliyâǿ, Leknev 1900, s. 115-116; İbrâhim Han Bahâdır Nâsir Cung, Ħulâśatü’l-kelâm, Bodleian Library, nr. 390, vr. 201b-207a; Ebû Tâlib Han, Ħulâśatü’l-efkâr, Bodleian Library, nr. 391, vr. 68b; Miĥakkü’s-sülûk ve miśķaletü’n-nüfûs, India Office Library, nr. 129, vr. 649a; Gulâm Server Lâhûrî, Ħazînetü’l-aśfiyâǿ, Leknev 1873, II, 43-44; Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts, II, 845; Sıddîk Hasan Han, Śubĥ-i Gülşen, [baskı yeri yok] 1295 (Matbaa-i Şâhcihânî), s. 138; Ethé, Catalogue of the Persian Manuscripts, nr. 1830-1831; Nefîsî, Târîħ-i Nažm u Neŝr, I, 169; Rypka, HIL, s. 254; FME, s. 223-229; Safâ, Edebiyyât, III/2, s. 751-762; MaǾârif, A‘zamgarh Aralık 1949, s. 456-462; Fürûğ Hikmet, “Mîr Ĥüseynî Sâdât Herâtî ve Heft Genc”, Rahnümâ-yi Kitâb, VII/1, Tahran 1964, s. 25-35; Muhammed Ahter Çîme, “Şemmeî ez aĥvâl u âşâr-i Emîr Ĥüseynî-yi Herevî”, Dâniş, sy. 50, İslamâbâd 1376 hş./1997, s. 39-53; K. A. Nizami, “Ĥusaynī Sādāt”, EI² (İng.), III, 635.
K. A. Nızamı