HÜSEYİN EFENDİ, Cozo
(1912-1982)
Boşnak asıllı âlim ve fikir adamı.
3 Temmuz 1912’de Gorajde’nin (Goraz-de, Bosna-Hersek) Ilovaća beldesine bağlı Bare köyünde doğdu. İlk öğrenimini burada tamamladıktan sonra 1923’te Foça’daki Mehmed Paşa (Kukavica) Medresesi’ne kaydoldu. 1925-1926 öğretim yılında Saraybosna’daki Merhemiç Medresesi’ne geçti. Bu arada Saraybosna’da Atmeydanı Medresesi’ne de kaydını yaptırıp buradan da 1928’de mezun oldu. Aynı yıl Saraybosna’daki Kadılık Yüksek Okulu’nda öğrenime başladı ve bu okulu 1933’te tamamladı. Kısa bir süre Saraybosna’da din dersi öğretmenliği yaptıktan sonra (1933-1934) Vakıflar Müdürlüğü tarafından Ezher Üniversitesi’ne gönderildi. Burada Külliyetü’ş-şerîa’dan mezun oldu (1939). 1940’ta döndüğü Saraybosna’da Okruήna Medresesi’nde Arapça öğretmeni olarak çalıştı. Bir yıl sonra Yugoslavya Diyanet İşleri Başkanlığı’ndaki reîsü’l-ulemâ makamında dinî eğitim sorumlusu görevine tayin edildi.
II. Dünya Savaşı sırasında Arapça hocalığı yapan Hüseyin Efendi bir süre Berlin yakınlarındaki Guben kasabasına gönderildi. Oradaki Alman ordusuna bağlı Hancar Bölüğü’nde tertiplenen altı aylık dinî kursa hoca olarak katıldı. Bu görevi yüzünden II. Dünya Savaşı’ndan hemen sonra kurulan Yugoslavya’nın komünist iktidarı tarafından 1945’te tutuklanıp beş yıla mahkûm edildi. 1950’de serbest bırakıldıktan sonra devlet haini sıfatıyla ilâhiyatçı mesleğinden uzaklaştırıldı. Saraybosna’daki deri fabrikasında ve 1953’te Saraybosna Karayolları Müdürlüğü’nde memur, 1955-1960 yılları arasında bir şirkette muhasebeci olarak çalıştı. Ancak 1960’ta komünist iktidarı tarafından kendisine dönemin Yugoslavya Diyanet İşleri Başkanlığı’nda çalışma izni verildi. Bu tarihten itibaren vefatına kadar Diyanet İşleri Başkanlığı’nda Dinî Eğitim müdürlüğü görevini üstlendi.
1964-1979 yılları arasında Bosna-Hersek İlmiyye Meclisi’nin (Udruzenje Ilmijje Bosne i Hercegovine) başkanlık görevini yürüttü. Bu kurumun çıkardığı Takvim adlı yıllığın uzun bir süre başyazar ve sorumlu yazı işleri müdürlüğünü yaptı. Saraybosna’da çıkarılan Preporod adlı İslâmî derginin 1970-1972 yılları arasında başyazarı ve sorumlu yazı işleri müdürlüğü, 1976-1978 yıllarında da sadece sorumlu yazı işleri müdürlüğü görevini üstlendi. Bu sırada Bosna-Hersek tarihi ve kültürüyle ilgili kitapların Preporod Kütüphanesi kurumu tarafından yayımlanmasında önemli katkıları oldu. 1966’dan itibaren Saraybosna’da “Gençler Tribünü” adıyla konferanslar düzenleyip gençlerin dinî eğitimine yardımcı oldu ve II. Dünya Savaşı’ndan sonraki Yugoslavya komünist iktidarı döneminde ilk olarak 1977’de Saraybosna’da kurulan Saraybosna İlâhiyat Fakültesi’nin (Islamski Teološki Fakultet u Sarajevu [ITF]) kurucuları ve hocaları arasında yer aldı. Ayrıca Saraybosna’daki Gazi Hüsrev Bey Medresesi’nde tefsir, akaid, hadis ve fıkıh hocalığı yapan Hüseyin Efendi 30 Mayıs 1982’de Saraybosna’da vefat etti.
Bosna-Hersek’in XX. yüzyıldaki en tanınmış âlim, araştırmacı ve fikir adamlarından biri olan Hüseyin Efendi, “Husein Dozo, H. D., Ebu’l-Dήim” imzalarıyla ya da imzasız yayımladığı yüzlerce makalesiyle ilim ve düşünce alanındaki çalışmalara katkıda bulunmuş ve çok defa kendi ictihadına bağlı kalarak çeşitli görüşler ileri sürmüştür. Dinî, kültürel ve sosyal konuların yorumlanmasında özellikle Kahire’de etkilendiği el-Menâr ekolünün Yugoslavya’daki bir temsilcisi olarak görülen Hüseyin Efendi Cemâleddîn-i Efgānî, Muhammed Abduh ve M. Reşîd Rızâ’dan başka Muhammed Mustafa Merâgī, Muhammed İkbal ve Mahmûd Şeltût gibi son dönem İslâm âlimlerinin etkisinde kalıp bunların görüşlerini yaymaya çalışmıştır. Ancak bu görüşleri ve Kur’an âyetleriyle ilgili çağdaş yorumları yüzünden ulemâ arasında çeşitli tenkitlere mâruz kalmıştır. Özellikle Glasnik VIS dergisindeki “Pitanje Ćitalaca i Naši Odgovori” (Okuyucu soruları ve cevaplarımız) gibi yıllarca süren seri makaleleriyle (XXXVI/1-2 [1973], s. 45-55; XXXVII/1-2 [1974], s. 37-48; XXXVII/5-6 [1974], s. 238-251) haşr-ı rûhânî ve Hz. Îsâ’nın nüzûlü gibi konular ve “Prijevod Kur’ana sa Komentarom” (Kur’an’ın tefsirli tercümesi) adlı seri makalelerinin birinde (XXXVII/11-12 [1974], s. 461-464) Âl-i İmrân sûresinin 110-115. âyetleri hakkındaki yorumları yüzünden Makedonya ulemâsından Kemal Efendi ile (Kemal Aruçi) arası açılmış ve çeşitli tartışmalara sebep olmuştur (Aruçi, Glasnik Mecmuası Müdüriyet-i Aliyyesine, s. 1-20; a.mlf., Bir Âyet-i Kerîmenin Glasnik Dergisinde Yazılmış İndî ve Hakikate Tercüman Olmayan Bir Tefsiri Münasebetiyle Bir Cevap, s. 1-36). Bu tür meselelerle ilgili görüşleri dolayısıyla Hüseyin Efendi’nin o dönemdeki Bosna-Hersek Diyanet İşleri başkanı Ahmed İsmailoviç ile de arasının açıldığı bilinmektedir.
Eserleri. Hüseyin Efendi’nin kaleme aldığı 300’e yakın makalenin büyük bir kısmı Glasnik VIS, Preporod, Novi Behar,
Takvim, El-Hidaje, Islamska Misao ve Zbornik Radova Islamskog Teoloskog Fakulteta u Sarajevu gibi dergi ve yıllıklarda yayımlanmıştır. Bunlardan başka Hrvat ve Savjest i Sloboda, Kahire’deki Śavtü’l-İslâm ve es-Siyâsetü’l-üsbûǾiyye ve Küveyt’teki el-ǾArabî gibi dergilerde de makaleleri neşredilmiştir (Karić, Glasnik VIS, XLV/3 [1982], s. 259-268; Fajić, s. 56-61). Onun müstakil kitap halinde yayımlanan başlıca eserleri şunlardır: 1. Islam u Vremenu (Sarajevo 1976). Müellifin Glasnik VIS dergisinde neşrettiği bazı makalelerinden oluşan eserde Kur’an ve Sünnet’in çağdaş yorumları, ictihad kapısının yeniden açılması, İslâm’da kadın ve diğer bazı aktüel konular işlenmiştir. 2. Tefsir I: Skripta za Prvu God. Studija (Sarajevo 1982). Bu eserle Tefsir II: Skripta za Drugu God. Studija (Sarajevo 1982) ve Tefsir IV: Skripta za IV God. Studija (Sarajevo 1982, 1984), Saraybosna İlâhiyat Fakültesi’nin birinci, ikinci ve dördüncü sınıfları için yazılan tefsir dersi notları olup fotokopi yoluyla çoğaltılmıştır. 3. Fetve-Pitanja i Odgovori (Novi Pazar 1996). Mehmed Bećović ve Dήemo Mujović tarafından derlenip neşredilen eser, müellifin Glasnik VIS (1965, nr. 3-4; 1977, nr. 6-1979, nr. 1, 2) ve Preporod (1978, nr. 194-199-1979, nr. 202-221) dergilerinde yayımlanan okuyucu sorularına verdiği cevapları ihtiva etmektedir. Eserde çeşitli konularda 714 soru ve cevap derlenmiştir. 4. Fetve u Vremenu (Srebrenik 1996). Hüseyin Efendi’nin çeşitli konulara dair fetvalarını içermektedir. 5. Prijevod Kur’ana sa Komentarom (Sarajevo 1966-1967). Kur’ân-ı Kerîm’in ilk üç cüzünün Boşnakça tercüme ve tefsiridir. Dördüncü cüz de baskıya hazırlanmış, ancak henüz neşredilememiştir. Üç cüzdeki âyetlerin tercümesi aralarında Abdurrahman Hukić’in de bulunduğu birkaç kişi tarafından yapılmış, tefsir kısmı ise Hüseyin Efendi tarafından kaleme alınmıştır. Ancak o dönemde yazılarının kendi adıyla neşrinin siyasî açıdan sakıncalı olması sebebiyle (Neimarlija, I [1982], s. 230) eserde Hüseyin Cozo adı görülmemektedir. Kitapta âyetlerin orijinal metni bulunmayıp yalnız Boşnakça tercümesi kaydedilmiş, klasik tefsir kitaplarında görülen ayrıntılar zikredilmeden çağdaş yorumlara yer verilmeye özen gösterilmiştir. Kur’ân-ı Kerîm’in tamamının Boşnakça’ya çevrilmesi niyetiyle başlatılan bu projeye Hüseyin Efendi’nin vefatı yüzünden devam edilememiştir.
Hüseyin Efendi, Ezher Üniversitesi’nin ilk sınıflarında iken Gazzâlî’nin Eyyühe’l-veled (Sarajevo 1943, 1978) ve Ahmed Muhammed Şâkir’in Evâǿilü’ş-şühûri’l-ǾArabiyye (Sarajevo 1941) adlı eserini Boşnakça’ya tercüme etmiştir.
BİBLİYOGRAFYA:
Kemal Aruçi, Glasnik Mecmuası Müdüriyet-i Aliyyesine, Vrapçişte 12 Ağustos 1974, s. 1-20 (yazma nüshanın fotokopisi İSAM Dokümantasyon Servisi’nde “Hüseyin Efendi, Cozo” poşetindedir); a.mlf., Bir Âyet-i Kerîmenin Glasnik Dergisinde Yazılmış İndî ve Hakikate Tercüman Olmayan Bir Tefsiri Münasebetiyle Bir Cevap, Vrapçişte 15 Mayıs 1975, s. 1-36 (yazma nüshanın fotokopisi İSAM Dokümantasyon Servisi’ndedir); Zejnil Fajić, “Dozo, Husein hadήi”, Bibliografija Glasnika Vrhovnog Islamskog Starješinstva u SFRJ od 1933. do. 1982. Godine, Sarajevo 1983, s. 56-61; Ahmed Davudoğlu, Dini Tamir Davasında Din Tahripçileri, İstanbul 1989, s. 188-197; Mina Alibegović, Analiza Pitanja i Odgovora Objavljenih u Glasniku VISa u Periodu 1965-1985 (mezuniyet tezi, 1991), Sarajevo Fakultet Islamskih Nauka, nr. 93, tür.yer.; Mustafa Hasani, Husein Dozo-Prevod Kur’ana s Komentarom (mezuniyet tezi, 1994), Sarajevo Fakultet Islamskih Nauka, nr. 102, tür.yer.; Mustafa Ćeman, Bibliografija Bošnjačke Knjizevnosti, Zagreb 1994, s. 511, 568; Enes Karić, “Prilog Bibliografiji Radova Huseina Doze”, Glasnik VIS, XLV/3 (1982), s. 259-268; a.mlf., “Prof. Husein Ef. Dozo”, Zbornik Radova Islamskog Teološkog Fakulteta u Sarajevo, III, Sarajevo 1990, s. 179-180; F. K., “Ejjuhel Veled”, a.e., I (1982), s. 234-235; Hilmo Neimarlija, “Prijevod Kur’ana s Komentarom / Tri Prva Dήuza”, a.e., I (1982), s. 230; a.mlf., “Otvoreno Djelo Huseina Doze”, Glasnik VIS, XLV/3 (1982), s. 242-248; “Kratka Biografija”, a.e., XLV/3 (1982), s. 238; “Kad Vakti-Sahat Dode”, Islamska Misao, IV/41, Sarajevo 1982, s. 4-5; “Biografija Prof. H. Huseina ef. Doze”, Preporod, XIII/11, Sarajevo 1982, s. 9; Jusuf Ramić, “Husein Dozo”, Muallim, sy. 43, Sarajevo 1996, s. 22-23.
Muhammed Aruçi - Mustafa Hasani