HUNCÎ
(الخنجي)
Ebü’l-Hayr Emînüddîn Fazlullāh b. Rûzbihân b. Fazlillâh el-Huncî el-İsfahânî (ö. 927/1521)
İranlı Şâfiî âlimi ve tarihçi.
Şîraz’da doğdu. Hayatı hakkındaki bilgiler eserleri arasında dağınık şekilde bulunmaktadır. 877’de (1473) hac yolculuğu için Bağdat’ta bulunduğu sırada on yedi yaşında olduğunu söyler ki bu durumda 860 (1456) yılında doğmuş olmalıdır. Aslen Fars eyaletinin Lâr bölgesindeki Hunc kasabasından olan ailesinin soyu meşhur sûfî Rûzbihân-ı Baklî’ye ulaşır. Huncî, Şîraz’da başladığı eğitimi sırasında, Şâfiî âlimi Emînüddîn-i Şîrâzî ve kendisinin “üstadımız” dediği Celâleddin ed-Devvânî gibi hocalardan ders aldı. Kur’an ve Arapça öğrenimini tamamladıktan sonra hacca gitti. Yirmi beş yaşında ikinci defa çıktığı hac yolculuğundan dönerken bir müddet Mısır’da Memlük Sultanı Kayıtbay’ın sarayında kaldı. Ardından tekrar Medine’ye giderek eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ müellifi Sehâvî’den ve diğer âlimlerden hadis dersi aldı. Şîraz’a döndüğünde bazı fıkıh kitaplarına hâşiyeler yazdı. 892’de (1487) gittiği Tebriz’de Akkoyunlu sarayını ziyareti sırasında Sultan Yâkub Bey’e biat ettiğini bildirdi ve BedîǾu’z-zamân fî ķıśśati Ĥay b. Yaķžân adlı eserini ona ithaf etti. Bu tarihten itibaren sarayda oturdu ve hükümdarın çeşitli seferlerine katıldı. Bu arada onun emriyle Akkoyunlular’ın tarihini yazmaya başladı. Yâkub Bey’in ölümünün (1490) ardından bir süre oğlu Baysungur’un hizmetinde çalıştı. Bir müddet sonra Akkoyunlu şehzadeleri arasında taht kavgası başlayınca Azerbaycan’dan ayrıldı. Şah İsmâil Irak’ı işgal ettiğinde Kâşân’da bulunan Huncî’nin, Şîa âlimlerinden İbnü’l-Mutahhar el-Hillî’nin Nehcü’l-ĥaķ ve keşfü’ś-śıdķ adlı eserine yazdığı reddiye Şiîler’le Sünnîler arasında gerginliğe yol açtı. Bunun üzerine Sultan Hüseyin Baykara’nın sarayına sığındı. Şeybânî Han Horasan’ı aldıktan sonra (906/1500) onun sarayına girdi. Şeybânî Han’ın 916’da (1510) Şah İsmâil ile yaptığı savaşta öldürülmesinin ardından Şeybânîler Türkistan’a doğru çekilince Buhara’ya yerleşen yeni Şeybânî lideri Ubeydullah Han Huncî’yi oraya davet etti. Huncî hayatının sonuna kadar Ubeydullah Han’ın sarayında kaldı. Nakşibendiyye tarikatına muhtemelen bu dönemde intisap eden Huncî 5 Cemâziyelevvel 927’de (13 Nisan 1521) Buhara’da vefat etti.
Eserleri. 1. Târîħ-i ǾÂlemǿârâ-yı Emînî. Emînî mahlasını kullanan Huncî’nin Sultan Yâkub döneminde yazmaya başladığı bu Farsça eseri hükümdarın ölümünden sonra oğlu Baysungur döneminde tamamlamış ve ona ithaf etmiştir. Cüveynî’nin Cihângüşâ’sı örnek alınarak yazılan eserin bilinen iki nüshasından biri 926 (1520) yılında istinsah edilmiş olup Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Fâtih, nr. 4431); diğer nüshası ise Bibliothèque Nationale’de bulunmaktadır (Ancien Fonds Persan, nr. 473). Târîħ-i ǾÂlemǿârâ-yı Emînî, V. Minorsky tarafından bir incelemeyle birlikte Persia in A.D. 1478-1490; An Abridged Translation of Fađlullāh b. Rūzbihān Khunjī’s Tārīkh-i Ālamārā-yi Amīnī (London 1957) adıyla özet olarak İngilizce’ye çevrilmiş, tenkitli metni John Woods tarafından V. Minorsky’nin kitabıyla birlikte yayımlanmıştır (London 1992). 2. BedîǾu’z-zamân fî ķıśśati Ĥay b. Yaķžân. Huncî, Ŧârîħ-i Emînî’de (s. 74-75), nazarî ve amelî hikmete dair olan bu eserini 892’de (1487) Sultan Yâkub’a ithaf etmek üzere kaleme aldığını bildirirse de eserin nüshası henüz tesbit edilememiştir. 3. İbŧâlü nehci’l-bâŧıl ve ihmâlü keşfi’l-Ǿâŧıl. Müellifin 909’da (1503) Kâşân’da tamamladığı bu Arapça eser, Şiî ulemâsından İbnü’l-Mutahhar el-Hillî’nin Nehcü’l-ĥaķ ve keşfü’s-śıdķ ve’ŝ-ŝevâb adlı kitabının tenkididir. Eser, I. Goldziher tarafından Beiträge zur litteratur-geschichte der µī’a und der sunnitschen Polemik adıyla kısmen neşredilip Almanca’ya çevrilmiştir (Sitzungsberichte der Akademie der Wiessenschaften, LXXVIII, [Wien 1874], s. 475-486). Nûrullah et-Tüsterî de Kitâbü İĥķāķi’l-ĥaķ adıyla Huncî’nin eserine bir reddiye yazmıştır (Tahran 1273). 4. Şerĥ-i Veśâyâ-yi ǾÂbdülħâliķ-ı Ġucdüvânî. Abdülhâliķ-ı Gucdüvânî’nin vasiyetlerinin şerhi yanında eserde ayrıca Gucdüvânî’nin hal tercümesi, silsilesi ve halifeleri hakkında bilgi verilmiştir (Süleymaniye Ktp., Yahyâ Tevfik, nr. 1500, vr. 83a-102b). 5. Mihmânnâme-i Buħârâ. Şeybânî Han’ın İran’da Sünnîliği hâkim kılmasını teşvik etmek amacıyla yazılan eserde Şeybânî Han’ın savaşları da anlatılır. 914’te (1508) Buhara’da yazılmaya başlanan ve 915’te (1509) Herat’ta tamamlanan eser M. Sütûde tarafından yayımlanmış (Tahran 1341 hş./1962), tıpkıbasımı ve Rusça tercümesi R. P. Celilova tarafından yapılmıştır (Moskova 1976). Ursula Ott eseri Transoxianen und Turkestan zu beginn des 16. Jahrhunderts. Das Mihmānnāma-yi Buħārā des Fađlallāh b. Rūzbihān Hunġī. Ubersetzung und Kommenta adıyla Almanca’ya çevirmiştir (Fribourg 1973). 6. Sülûkü’l-mülûk. Ubeydullah Han adına 920 (1514) yılında kaleme alınan “Aĥkâmü’s-sulŧâniyye” tarzında hacimli bir eserdir. Bir nüshası British Museum’da bulunan eser (Rieu, II, 448) Muhammed Ali Muvahhid (Tahran 1362 hş.) ve M. Nizâmeddin (Haydarâbâd 1966) tarafından neşredilmiş, Muhammed Eslem de eseri Muslim Conduct of State: Based upon the Sulūk-ul-mulūk of Fađl-Ullāh bin Rūzbihān Iśfahānī adıyla İngilizce’ye çevirmiştir (İslâmâbâd 1974). 7. Hidâyetü’t-taśdîķ ilâ ĥikâyeti’l-ĥarîķ. Müellifin, 688 (1289) yılında Mescid-i Nebevî’de çıkan yangın dolayısıyla kaleme aldığı bu Arapça risâle Yâdnâme-i Îrânî-yi Minorsky içinde yayımlanmıştır (Tahran 1969, s. 77-113). Ayrıca Ķaśîde-i Bürde’ye bir şerh yazdığı bildirilen Huncî’nin “Mehdî-yi âhir zaman” diye hitap ettiği Yavuz Sultan Selim’e ve Kanûnî Sultan Süleyman’a yazdığı Türkçe iki manzum mektup Feridun Bey’in Münşeât’ı içinde yer almaktadır (I, 416-418).
BİBLİYOGRAFYA:
Huncî, Sülûkü’l-mülûk (nşr. M. Ali Muvahhid), Tahran 1362 hş., neşredenin önsözü, s. 9-45; a.mlf., Târîħ-i ǾÂlemǿârâ-yı Emînî (nşr. J. E. Woods), London 1992, neşredenin önsözü, s. IX-XV; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmîǾ, III, 171; Feridun Bey, Münşeât, I, 416-418; Nûrullah et-Tüsterî, İĥķāķu’l-ĥaķ (nşr. Âyetullahü’l-Uzmâ Mar‘aşî), Kum, ts., I, 74-82; Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts, II, 448; Storey, Persian Literature, I, 300-301; Safâ, Edebiyyât, IV, 538-540; Abbas el-Azzâvî, et-TaǾrîf bi’l-müǿerriħîn fî Ǿahdi’l-Moġol ve’t-Türkmân, Bağdad 1376/1957, s. 242-245; Mirzâ M. Kazvînî, Yâddâşthâ-yı Ķazvînî (nşr. Îrec Afşâr), Tahran 1336, III, 227-229; Nefîsî, Târîħ-i Nažm u Neŝr, I, 251-252; Rypka, HIL, s. 427, 445, 448; A. K. S. Lambton, State and Government in Medieval Islam, Oxford 1985, s. 178-180; M. Nizamuddin, “Sülûk al-Mulûk of Fađl Allah Ibn Rûzbihân”, JPHS, XIII/3-4 (1960), s. 310-313; Nader Nadernejad, “Akkoyunlu Tarihi Hakkında Bir Eser: Sultan Yakub Tarihi”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, XIII/1, Erzurum 1985, s. 297-300; U. Haarman, “Staat und Religion in Transoxanien im frühen, 16. Jahrhundert”, ZDMG, CXXIV (1974), s. 332-369; a.mlf., “Khundjī”, EI² (İng.), V, 53-54.
Tahsin Yazıcı