HUMEYDÎ, Abdullah b. Zübeyr

(عبد الله بن الزبير الحميدي)

Ebû Bekr Abdullāh b. ez-Zübeyr b. Îsâ el-Kureşî el-Humeydî (ö. 219/834)

Hadis hâfızı ve fakih.

Soyu Kusay’da Hz. Peygamber’in soyu ile birleşen Humeydî Mekkî nisbesiyle de anılır. Fudayl b. İyâz, Derâverdî, Velîd b. Müslim, Vekî‘ b. Cerrâh, Süfyân b. Uyeyne gibi âlimlerden hadis, İmam Şâfiî’den fıkıh tahsil etti. Kendisinden Buhârî, Zühlî, Ebû Zür‘a er-Râzî, Hanbel b. İshak, Fesevî, Ebû Hâtim Muhammed b. İdrîs er-Râzî gibi âlimler rivayette bulundular. Süfyân b. Uyeyne’den on dokuz yıl boyunca hiç ayrılmayıp kendisinden hadis rivayet ettiği için onun hadislerini en iyi bilenlerden biridir. Bu durumu dikkate alan İbn Hayr el-İşbilî, Humeydî’nin el-Müsned’ini “Müsnedü’l-Humeydî an Süfyân b. Uyeyne” şeklinde kaydetmiştir (Fehrese, s. 144). Mekke ve Mısır’da İmam Şâfiî ile uzun süre birlikte olan Humeydî Şâfiî’nin ölümünden sonra Mısır’dan Mekke’ye döndü ve burada on beş yıl fetva verip hadis okuttu. Humeydî Rebîülevvel 219’da (Mart 834) Mekke’de vefat etti; bu tarih bazı kaynaklarda 220 (835) olarak da zikredilir. İshak b. Râhûye, Ahmed b. Hanbel ve Buhârî’nin “imam” dediği, diğer cerh ve ta‘dîl âlimlerinin de hüccet, hâfız ve sika diye andığı Humeydî’nin rivayetleri İbn Mâce’nin es-Sünen’i dışındaki Kütüb-i Sitte’de yer almıştır.

Eserleri. 1. el-Müsned. Sahâbenin faziletine ve müslüman oluş sırasına göre düzenlenerek Ebû Bekir’in müsnediyle başlayan, 1327 hadis ihtiva eden ve Mekke’de kaleme alınmış ilk müsnedler arasında sayılması gereken eserde Hz. Peygamber’in hadisleri yanında az miktarda sahâbe ve tâbiîne ait haberlere de yer verilmiştir. Habîbürrahman el-A‘zamî (Haydarâbâd 1381-1382/1962-1963; Beyrut 1382; Karaçi 1383/1963; Kahire 1399/1979) ve Hüseyin Selîm Esed (Dımaşk 1996) tarafından iki cilt halinde yayımlanan el-Müsned’i, Zübeyr Ali Zeî de tahkik etmiş olup bu çalışma henüz müsvedde halindedir (Halid Zaferullah Daudi, s. 336). Ahmed b. Ebû Bekir el-Bûsîrî (ö. 840/1436), Tayâlisî, Müsedded b. Müserhed, Ebû Bekir İbn Ebû Şeybe, İshak b. Râhûye, İbn Ebû Ömer, Ahmed b. Menî, Abd b. Humeyd, Hâris b. Ebû Üsâme, Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî’nin müsnedleriyle birlikte Humeydî’nin müsnedindeki zevâidi İtĥâfü’l-ħıyere bi-zevâǿidi’l-mesânîdi’l-Ǿaşere adlı eserinde bir araya getirmiş (Brockelmann, GAL, II, 79-80; Suppl., II, 72), ayrıca Beşşâr Avvâd Ma‘rûf ile dört arkadaşının hazırladığı el-Müsnedü’l-CâmiǾ (I, 6) içinde yer almıştır. Murâd Mustafa Kâmil Vâizüddin Hasan, Kütüb-i Sitte’de bulunmadığı halde bu eserde yer alan rivayetleri Zevâǿidü Müsnedi’l-Ĥumeydî Ǿale’l-Kütübi’s-sitte adlı yüksek lisans tezinde bir araya getirmiştir (Mekke 1407/1987, Câmiatü Ümmi’l-kurâ). Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî Fihrisü eĥâdîŝi Müsnedi’l-Ĥumeydî (Beyrut 1987), Muhammed Eymen b. Abdullah b. Hasan eş-Şebrâvî Fehârisü Müsnedi’l-Ĥumeydî (Beyrut 1408/1988) ve Muhammed Lühaydân Tertîbü eĥâdîŝ ve âŝâri’l-Müsned li’l-İmâm Ebû Bekir el-Ĥumeydî (Riyad 1408/1988) adıyla el-Müsned için fihristler hazırlamışlardır. 2. Uśûlü’s-sünne. el-Müsned’in sonunda (Habîbürrahman el-A‘zamî neşri) Abdullah b. Süleyman el-Gufeylî (Medine 1416/1995) ve Abdullah b. Yûsuf el-Cüdey‘ (Mecelletü’l-ĥikme, sy. 1 [1414/1993], s. 281-288) tarafından müstakil olarak yayımlanmıştır. Bu küçük risâlede kazâ ve kader, imanın söz ve fiilden ibaret olduğu, artıp eksileceği, Kur’an’ın mahlûk olmadığı, rü’yetullah, müteşâbih âyetlerin te’vil edilemeyeceği, İslâm’ın temel esaslarını reddetmedikçe büyük günah işleyenin kâfir olmayacağı gibi dönemin tartışılan itikadî konularında Ehl-i sünnet’in görüşleri ele alınmıştır. Humeydî’nin bunlardan başka Kitâbü’n-Nevâdir, Kitâbü’d-Delâǿil, er-Red Ǿale’n-NuǾmân ve Kitâbü’t-Tefsîr adlı eserlerinin bulunduğu kaynaklarda zikredilmektedir.

Muhammed Mübârek es-Seyyid 1396 (1976) yılında el-İmâm el-Ĥumeydî ve Müsnedühû adlı bir doktora tezi hazırlamış (Muhyiddin Atıyye v.dğr., II, 508), Ahmed b. Abdurrahman es-Seviyyân da el-İmâm ǾAbdullāh b. Zübeyr el-Ĥumeydî ve kitâbühü’l-Müsned adıyla bir eser kaleme almıştır (Riyad 1416/1996).

BİBLİYOGRAFYA:

İbn Sa‘d, eŧ-Ŧabaķāt, V, 502; Buhârî, et-Târîħu’l-kebîr, V, 96-97; a.mlf., et-Târîħu’ś-śaġīr, II, 339; Fesevî, el-MaǾrife ve’t-târîħ, II, 179; İbn Ebû Hâtim, el-Cerĥ ve’t-taǾdîl, V, 56-57; VIII, 40; İbn Hibbân, eŝ-Ŝiķāt, VIII, 341; İbn Hazm, Cemhere, s. 117; Abbâdî, Fuķahâǿü’ş-ŞâfiǾiyye, s. 15-16; Sem‘ânî, el-Ensâb, IV, 231, 233; İbn Hayr, Fehrese, s. 144; Mizzî, Tehźîbü’l-Kemâl, XIV, 512-515; İbn Abdülhâdî, Ŧabaķātü Ǿulemâǿi’l-ĥadîŝ (nşr. Ekrem el-Bûşî), Beyrut 1409/1989, II, 57-58; Zehebî, Teźkiretü’l-ĥuffâž, II, 413-414; a.mlf., AǾlâmü’n-nübelâǿ, X, 616-621; Sübkî, Ŧabaķāt (Tanâhî), II, 140-141; Safedî, el-Vâfî, XVII, 179; İsnevî, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, I, 19-20; İbn Kesîr, Ŧabaķātü’l-fuķahâǿi’ş-ŞâfiǾiyyîn (nşr. Ahmed Ömer Hâşim - M. Zeynühüm Muhammed Azeb), Kahire 1413/1993, I, 139; Fâsî, el-Ǿİķdü’ŝ-ŝemîn, V, 160-161; İbn Hacer, Tehźîbü’t-Tehźîb, V, 215-216; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, II, 231; Süyûtî, Ĥüsnü’l-muĥâđara, I, 347; Keşfü’ž-žunûn, II, 1418, 1682, 1685; Brockelmann, GAL, II, 79-80; Suppl., II, 72; Sezgin, GAS (Ar.), I, 189-190; M. Hasan Heyto, el-İctihâd ve ŧabaķātü müctehidi’ş-ŞâfiǾiyye, Beyrut 1409/1988, s. 85-86; Beşşâr Avvâd Ma‘rûf v.dğr., el-Müsnedü’l-CâmiǾ, Beyrut 1993, I, 6; Abdülgaffâr Süleyman el-Bündârî v.dğr., MevsûǾatü ricâli’l-kütübi’t-tisǾa, Beyrut 1413/1993, II, 278; Muhyiddin Atıyye v.dğr., Delîlü’l-müǿellefâti’l-ĥadîŝi’ş-şerîf, Beyrut 1416/1995, II, 508; Halid Zaferullah Daudi, Pakistan ve Hindistan’da Şâh Velîyullah ed-Dehlevî’den Günümüze Kadar Hadis Çalışmaları, İstanbul 1996, s. 336.

Ahmet Yücel