HUDARÎ

(الخضري)

Muhammed b. Afîfî el-Bâcûrî el-Hudarî (1872-1927)

Mısırlı hukukçu ve tarihçi.

Kahire’de doğdu. Elmâs el-Hâcib Mescidi’nin hatibi olan babasının hocalarından birine nisbetle kendisine Hudarî lakabı verilmiştir. Yüksek öğrenimine Ezher’de başlayan Hudarî 1309 (1891) yılında bu okuldan ayrılarak Dârülulûm’a geçti ve buradan mezun oldu. İlk görevine Sudan’ın başşehri Hartum’da şer‘î kadı olarak başladı; üç yıl sonra Kahire’de el-Kazâü’ş-şer‘î Medresesi’ne önce müderris, ardından vekil (müdür) olarak tayin edildi ve on iki yıl süreyle bu görevde kaldı. el-Câmiatü’l-Mısriyye’nin kurulması ile bu üniversitede İslâm tarihi profesörü oldu. Daha sonra Mısır Maarif Vekâleti’nde müfettiş olarak görev yaptı ve bu görevde iken 8 Şevval 1345 (10 Nisan 1927) tarihinde Kahire’de vefat etti.

İlmî düşüncede ve dinî hayattaki her türlü donuklaşmaya karşı mücadele eden Hudarî, henüz Dârülulûm’da öğrenci iken Muhammed Abduh’un ıslah ile ilgili fikirlerini benimsemişti. Hayatı boyunca fıkıh, usul, tarih ve edebiyatla meşgul olmuş, özellikle el-Câmiatü’l-Mısriyye’de hoca iken birçok öğrenci yetiştirmiştir. Bunlardan biri Tâhâ Hüseyin’dir. Hudarî’nin daha sonraki yıllarda çeşitli tartışmalara girdiği Tâhâ Hüseyin, hocasının Avrupa’da eğitim görmediği için derslerinde eski tarih kitaplarını tenkit etmeden ve konular hakkında derinleşmeden nakillerde bulunduğunu söyler (el-MecmûǾatü’l-kâmile, I, 457).

Eserleri. 1. Uśûlü’l-fıķh (Kahire 1329, 1352/1933, 1358/1938, 1389/1969 [6. baskı]). Hudarî bu eserini, 1905 yılında bugünkü Hartum Üniversitesi’nin temelini teşkil eden Gordon Memorial College’da Sudan şer‘î mahkemelerine kadı olarak yetiştirilmek üzere okuyan talebelere fıkıh usulü dersleri verdiği dönemde yazmıştır. Pezdevî’nin el-Uśûl’ü, İbnü’l-Hâcib’in el-Muĥtaśar’ının çeşitli şerhleri, Karâfî’nin Tenķīĥu’l-fuśûl’ü ve İsnevî’nin el-Minhâc şerhinden faydalanarak açık bir ifade ile kaleme aldığı eserini Muhammed Abduh’a göstermiş, onun tavsiyesi üzerine Şâtıbî’nin el-Muvâfaķāt’ından çeşitli ilâveler yapmıştır. Daha sonra


Mısır’a gelip el-Kazâü’ş-şer‘î Medresesi öğrencilerine fıkıh dersleri vermeye başlayınca buradaki ihtiyaçları da göz önüne alarak eserine son şeklini vermiştir. 2. Târîħu’t-teşrîǾi’l-İslâmî (Kahire 1920, 1344/1926, 1930, 1934, 1358/1939,1964, 1387/1967 [8. baskı], 1400/1980). Ders kitabı olarak hazırlanan bu muhtasar eserde İslâm hukuk tarihi devreler halinde ve ictihad yanlısı bir bakış açısıyla incelenmiş, ayrıca fıkıh eğitiminin daha verimli hale getirilmesi hususu üzerinde durulmuştur. Eser Haydar Hatipoğlu tarafından İslâm Hukuku Tarihi adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir (İstanbul 1974). 3. Muĥâđarâtü târîħi’l-ümemi’l-İslâmiyye: ed-Devletü’l-Emeviyye (Kahire 1334/1916, 1344/1926, 1930, 1934, 1372/1953, 1959 [9. baskı], 1969; Beyrut, ts., Dârü’l-ma‘rife). İki cilt olan kitap, Hudarî’nin el-Câmiatü’l-Mısriyye’de verdiği ders notlarından meydana gelmiştir. Eserde genel olarak İslâm tarihiyle Câhiliye dönemi hakkında bir girişten sonra Hz. Peygamber ve Hulefâ-yi Râşidîn dönemiyle ilgili bilgi verilmiş, ardından Emevîler devri siyasî tarihi ve teşkilâtı ele alınmıştır. 4. Muĥâđarâtü târîħi’l-ümemi’l-İslâmiyye: ed-Devletü’l-ǾAbbâsiyye (Kahire 1334/1916). Sistematiği farklı olmakla birlikte önceki eserin devamı şeklinde kaleme alınmıştır. Hudarî önsözde tarihle ilgili bu seriyi tamamlamayı ve İslâm ülkelerindeki ilmî hareketlerle ilgili bir dergi çıkarmayı düşündüğünü söylemişse de bu arzusunu gerçekleştirmeye ömrünün yetmediği anlaşılmaktadır. Bu iki eserde yer alan tahliller ve Arap şiirinden örneklere geniş bir şekilde yer verilmesi Hudarî’nin tarih ve edebiyat alanındaki derin kültürünü göstermektedir. 5. Nûrü’l-yaķīn fî sîreti seyyidi’l-mürselîn (Kahire 1315/1897, 1320/1902, 1326/1908, 1327/1909, 1344/1925, 1349/1930, 1354/1935, 1367/1948; Beyrut 1406/1986). 6. İtmâmü’l-vefâǿ fî sîreti’l-ħulefâǿ (Kahire 1316/1898, 1317/1899). Eser hilâfetin mahiyeti, halifede bulunması gereken şartlar, halifenin seçimi, görevleri vb. konuların incelendiği bir mukaddime ile başlamaktadır. 7. Müheźźebü’l-Eġānî (I-IX, Kahire 1925-1926). Ebü’l-Ferec el-İsfahânî’nin el-Eġānî’sinin bir muhtasarıdır. Tâhâ Hüseyin, on beş yılı aşkın bir sürede yazılan bu ihtisarı öğrenciler için faydalı bulmakla beraber Hudarî’nin bu yıllarını asrın ilim zevkine uygun yeni bir kitap yazmakla geçirmesinin daha faydalı olacağını söylemiş ve bu konuda hocası ile aralarında çeşitli tartışmalar meydana gelmiştir (el-MecmûǾatü’l-kâmile, II, 640-663). 8. Muĥâđarât fî beyâni’l-aħŧâǿi’l-Ǿilmiyyeti’t-târîħiyye elleti’ştemele Ǿaleyhâ kitâbü Fi’ş-ŞiǾri’l-Câhilî (Kahire 1927). Müellif bu kitapta Tâhâ Hüseyin’in eserini tenkit etmektedir. Hudarî, İtmâmü’l-vefâǿ adlı eserinde (s. 204) el-Fütûĥâtü’l-İslâmiyye fî Ǿahdi’d-devleti’l-Emeviyye fi’ş-şarķ ve’l-Endelüs adıyla bir eser kaleme aldığını söylemekteyse de böyle bir kitaba henüz rastlanmamıştır.

BİBLİYOGRAFYA:

Hudarî, Târîħu’t-teşrîǾi’l-İslâmî, Kahire 1964, s. 2, 276, 378; a.mlf., Uśûlü’l-fıķh, Kahire 1389/1969, s. 12-14; a.mlf., Nûrü’l-yaķīn fî sîreti seyyidi’l-mürselîn, Beyrut 1406/1986, s. 5-6; a.mlf., İtmâmü’l-vefâǿ fî sîreti’l-ħulefâǿ, Kahire, ts. (el-Mektebetü’t-Ticâriyyetü’l-kübrâ), s. 3-4, 204; a.mlf., Muĥâđarât: Ümeviyye, s. 2; a.mlf., Muĥâđarât: ǾAbbâsiyye, s. 3-4; Serkîs, MuǾcem, s. 825-826; a.mlf., CâmiǾu’t-teśânîfi’l-ĥadîŝe, Beyrut 1993, I, 29, 86; II, 20; Brockelmann, GAL Suppl., III, 310; Ziriklî, el-AǾlâm, VII, 151; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, X, 295-296; Âyide İbrâhim Nusayr, el-Kütübü’l-ǾArabiyye elletî nüşiret fî Mıśr beyne Ǿâmey 1926-1940, Kahire 1969, s. 52, 83, 133, 173, 179, 241; a.mlf., el-Kütübü’l-ǾArabiyye elletî nüşiret fî Mıśr beyne Ǿâmey 1900-1925, Kahire 1983, s. 79, 84, 125, 236, 323; a.mlf., el-Kütübü’l-ǾArabiyye elletî nüşiret fî Mıśr fi’l-ķarni’t-tâsiǾ Ǿaşer, Kahire 1990, s. 5, 94, 255; Hacvî, el-Fikrü’s-sâmî, II, 536; Tâhâ Hüseyin, Min târîħi’l-edebi’l-ǾArabî, Beyrut 1980, III, 371-372; a.mlf., el-MecmûǾatü’l-kâmile, Beyrut 1986-88, I, 457; II, 640-663; Hamdî es-Sekkût - M. Jones, AǾlâmü’l-edebi’l-muǾâśır fî Mıśr: Ŧâhâ Ĥüseyin, Kahire 1402/1982, s. 283; Mahmûd Mehdî el-İstanbulî, Ŧâhâ Ĥüseyin fî mîzâni’l-Ǿulemâǿ ve’l-üdebâǿ, Dımaşk 1403/1983, s. 97; Ahmed Ulebî, Ŧâhâ Ĥüseyin, Beyrut 1985, s. 199, 221-222, 355; Hayreddin Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, İstanbul 1989, s. 344; Necah Umer, Ŧâhâ Ĥüseyin, Beyrut, ts. (el-Mektebetü’l-Arabiyye), s. 45-46; “el-Ħuđarî”, Mv.A, I, 758; “el-Ħuđarî”, el-Ķāmûsü’l-İslâmî, II, 250-251.

Ferhat Koca