HİZÂNETÜ’l-EKMEL
(خزانة الأكمل)
Ebû Abdullah Yûsuf b. Ali b. Muhammed el-Cürcânî’ye (ö. 522/1128’den sonra) nisbet edilen Hanefî fıkhına dair eser.
Mukaddimesinde 522 yılı kurban bayramında (Aralık 1128) telifine başlandığı belirtilen eserin müellifi hakkında bilgi verilmemiş, bu sebeple kitap farklı kişilere nisbet edilmiştir. Kureşî ve İbn Kutluboğa gibi ilk Hanefî tabakat yazarları, altı cilt olduğunu belirttikleri eserin müellifi olarak Ebû Abdullah Yûsuf b. Ali b. Muhammed el-Cürcânî’yi
göstermekte, bu bilgi daha sonraki Hanefî tabakat kitaplarında da tekrarlanmaktadır. Ancak Takıyyüddin et-Temîmî ve Leknevî’nin de işaret ettikleri gibi (eŧ-Ŧabaķātü’s-seniyye, vr. 567a; el-Fevâǿidü’l-behiyye, s. 231) eserin telif tarihi göz önüne alındığında Cürcânî’nin Kerhî’den (ö. 340/952) ders aldığına dair bu eserlerde verilen bilginin yanlış olduğu anlaşılır. Ħizânetü’l-ekmel’in kaynakları arasında Kerhî’den bir asır sonra yaşamış kimselerin eserlerinin bulunması da bunu teyit etmektedir. Bu hata, kimliği hakkında başka bilgi bulunmayan Cürcânî’nin muhtemelen, Kudûrî’nin hocası Ebû Abdullah Muhammed b. Yahyâ el-Cürcânî ile (ö. 398/1008) karıştırılmasından ileri gelmiştir (Temîmî, vr. 567a). Ħizânetü’l-ekmel’in yazma nüshalarının üstünde müellifin künyesi bazan Ebû Abdullah, bazan Ebû Ya‘kūb olarak verilmiştir. Kâtib Çelebi de künyesini Ebû Ya‘kūb olarak kaydetmektedir (Keşfü’ž-žunûn, I, 702). Yalnız Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki bir nüsha ile (Yenicami, nr. 413-415) Brockelmann’ın haber verdiği bazı nüshalarda (GAL Suppl., I, 970) eser Ebü’l-Kāsım Ali b. Hüseyin b. Muhammed ez-Zeynebî’ye (ö. 543/1149) nisbet edilmektedir. Fakat kaynaklarda Abbâsî Halifesi Müsterşid-Billâh tarafından kādılkudât tayin edildiği belirtilen Zeynebî, bir süre vezir nâibi olarak da görev yapması sebebiyle Sadrülekmel veya Ekmel diye tanınmakla birlikte (Kureşî, II, 568; Zehebî, XX, 207-208; İbn Tağrîberdî, V, 282; Temîmî, vr. 33a) böyle bir eserinden bahsedilmemesi dikkat çekicidir. Ayrıca İbn Kutluboğa bu eserin Ebü’l-Leys es-Semerkandî’ye, Edirneli Mehmed Kâmî de Ekmel diye bilinen İbnü’z-Zehebî’ye nisbet edilmesinin yanlışlığına işaret ederek gerçek müellifinin Cürcânî olduğunu belirtmişlerdir (Tâcü’t-terâcim, s. 318; Mehâmmü’l-fukahâ, vr. 68b).
Ħizânetü’l-ekmel’in bir kısmı eksik olan on beş kadar yazma nüshası tesbit edilmiştir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 1627, Molla Çelebi, nr. 101, Hâlet Efendi, nr. 131, Ayasofya, nr. 1146, Şehid Ali Paşa, nr. 769-770 [ilk cildi eksiktir], Esad Efendi, nr. 678-680, Reîsülküttâb, Mustafa Efendi, nr. 327-329, Cârullah Efendi, nr. 633-637, Yenicami, nr. 413-415 [bu nüshanın IV. cildi Esad Efendi, nr. 680’de kayıtlı olup yazma bununla tamamlanmıştır]; Nuruosmaniye Ktp., nr. 1518, 1519; Bankipûr Hudâbahş Ktp., nr. 1617; Taşkent Doğu Araştırmaları Enstitüsü Ktp., nr. 3488; Dârü’l - kütübi’z-Zâhiriyye, el-Fıkhü’l-Hanefî, nr. 9116, III. cilt; ayrıca bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 970). Bunlardan tezhipli olan Fâtih, Hâlet Efendi ve Nuruosmaniye nüshaları özellikle anılmaya değer. Eserin “Kitâbü’l-Vaķf” bölümü ayrıca Süleymaniye (Reîsülküttâb, Mustafa Efendi, nr. 1159, vr. 87b-114b) ve Köprülü (Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 689, vr. 277a-301b) kütüphanelerinde kayıtlı birer mecmua içinde yer almaktadır.
Müellif mukaddimede, Hanefî âlimlerinin kaleme aldığı eserleri gözden geçirince bu kaynaklardaki farklı bilgilerin bir araya getirildiği kapsamlı bir kitabın özellikle fetva verenler için büyük bir ihtiyaç olduğunu görerek bu eseri yazmaya karar verdiğini belirtir. Kitabın yaygın olanlar yanında nâdiren meydana gelen olaylarla ilgili hükümleri de ihtiva edeceğini, Hanefî imamları ile sonraki ulemâya ait önemli eserlerin özünü oluşturacağını söyler ve başta Hâkim eş-Şehîd’in el-Kâfî’si olmak üzere başvurduğu kaynakları şu şekilde sıralar: İmam Muhammed’in el-CâmiǾu’l-kebîr, el-CâmiǾu’ś-śaġīr ve ez-Ziyâdât’ı, Hasan b. Ziyâd’ın Kitâbü’l-Mücerred’i, el-Münteķā (Hâkim eş-Şehîd’in olmalı), Kerhî’nin el-Muħtaśar’ı, Şerĥu Muħtaśari’ŧ-Ŧaĥâvî (Cessâs’ın olmalı), Ebü’l-Leys es-Semerkandî’nin ǾUyûnü’l-mesâǿil, Fetâvâ ve el-Muħtelef’i, Hassâf’ın Edebü’l-Ķāđî ve el-Ĥiyel’i, Nâtıfî’nin el-Ecnâs, er-Ravża ve Fetâvâ’sı, Bakkālî ve Kādî Sâid’in Fetâvâ’ları, Ebü’l-Usr Fahrülislâm el-Pezdevî ve İsbîcâbî’nin Şerĥu’l-CâmiǾi’ś-śaġīr’leri, müteferrik bazı konularda Cessâs’ın Aĥkâmü’l-Ķurǿân’ı, İbn Semâa ve Hişâm b. Ubeydullah’ın en-Nevâdir’leri, Hilâl b. Yahyâ’nın Aĥkâmü’l-vaķf’ı.
Klasik fıkıh kitaplarının genel tertibine göre düzenlenen Ħizânetü’l-ekmel’in alt başlıklarında müellifin mukaddimede işaret ettiği gibi klasik tertibe uyulmamış, belli bir konuyla ilgili bilgileri bir araya getiren bablar yerine tek kelimelik başlıklar altında (cum‘a, gusl, cenâze, i‘tikâf gibi) gerekli görülen bilgilere yer verilmiştir. Ebû Hanîfe’nin yanında talebelerinin görüşlerinin de kaydedildiği bir fetva kitabı mahiyetinde olan eserde deliller belirtilmemiş, sadece ana bölümlerin baş tarafında konuyla ilgili âyetler zikredilmiştir. Birçok kitabın muhtevasını özetleyen bir eser olması bakımından önem taşıyan Ħizânetü’l-ekmel’in sonunda Hz. Peygamber’in hayatı ve Hulefâ-yi Râşidîn dönemiyle ilgili kronolojik bilgi verilmiş, ardından sahâbe tabakatı,
kurrâ, tâbiîn fukahası, tâbiîn zâhidleri, tâbiîn kumandanları, ilk usûliyyûn (kelâmcılar), tâbiînden sonra gelen mezhep sahibi imamlar ve diğer fukaha ile Ehl-i beyt fukahasına kısaca yer verilmiştir.
BİBLİYOGRAFYA:
Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XX, 207-208; Kureşî, el-Cevâhirü’l-muđıyye, II, 568; III, 630-631; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, V, 282; İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim (nşr. M. Hayr Ramazan Yûsuf), Dımaşk 1413/1992, s. 310, 318; Temîmî, eŧ-Ŧabaķātü’s-seniyye, Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb, nr. 673, vr. 33a, 567a; Ali el-Kārî, el-Eŝmârü’l-ceniyye, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1841, vr. 86b; Keşfü’ž-žunûn, I, 702; Mehmed Kâmî Edirnevî, Mehâmmü’l-fuķahâǿ, Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 422, vr. 68b, 83b; Leknevî, el-Fevâǿidü’l-behiyye, s. 231; Brockelmann, GAL, I, 461; Suppl., I, 639, 969-970; V. C. Scott O’Connor, An Eastern Library: an Introduction to the Khuda Baksh Oriental Public Library, Patna 1977, s. 52; M. Mutî‘ el-Hâfız, Fihrisü maħŧûŧâti Dâri’l-Kütübi’ž-Žâhiriyye: el-Fıķhü’l-Ĥanefî, Dımaşk 1401/1980, I, 294-295; Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 45; “Ziyâretü müdîri MaǾhedi’l-maħŧûŧât li’l-İttiĥâdi’s-Sûfyîtî”, MMMA (Kahire), VI (1960), s. 323.
Ahmet Özel