HİMYERÎ, İbn Abdülmün‘im

(ابن عبد المنعم الحميري)

Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Abdillâh b. Abdilmün‘im es-Sanhâcî el-Himyerî (ö. 727/1327 [?])

er-Rav²ü’l-miǾ¹âr adlı eseriyle tanınan Mağribli coğrafyacı.

Fas’ın Sebte (Ceuta) şehrinde doğdu. Ebû İshak el-Gāfikī ve İbnü’ş-Şât gibi bazı âlimlerin derslerine devam eden Himyerî, özellikle Faslı âlimler arasında Arapça’ya hâkimiyetiyle dikkat çekiyordu. Onun hadis, kıraat, lugat, nahiv ve aklî ilimler sahasında temayüz eden bir fakih, aynı zamanda noter gibi çalışarak kadı tarafından düzenlenen evrakı onaylayan bir kişi olduğu, zekâsıyla ve satranç oyunundaki başarısıyla ün yaptığı rivayet edilmektedir. Sebte şehrinin ileri gelenleri arasında yer almasından dolayı, Sebte ahalisinin Nasrî hükümdarına bağlılığını sunmak için Gırnata’ya (Granada) gönderilen (705/1305) heyette hocası İbnü’ş-Şât ve Muhammed b. Ali es-Sebtî ile birlikte yer almıştır. Mezarı Sebte’deki Makberetülmenâre’de bulunan Himyerî’nin ölüm tarihi hakkında farklı rivayetler vardır. İbn Hacer el-Askalânî’nin 727 (1327) ve Lisânüddin İbnü’l-Hatîb’in 749 (1348) yıllarını vermelerine karşılık Kâtib Çelebi 900’de (1494) vefat ettiğini söylemektedir. Ancak Himyerî’nin er-Ravżü’l-miǾŧâr’da adlarını andığı hocalarının ölüm tarihlerinin Kâtib Çelebi’nin kaydettiği tarihten yaklaşık iki asır önceye rastlaması, kitaptan alıntı yapan bazı müelliflerin yine bu tarihten çok önce vefat etmiş olmaları, ayrıca Himyerî’nin 705 (1305) yılında Gırnata’ya gönderilen bir heyette yer alması, Kâtib Çelebi’nin verdiği tarihin yanlış olduğunu ortaya koymaktadır. er-Ravżü’l-miǾŧâr’ı neşreden İhsan Abbas eserin girişinde bu tartışmalara yer vermekte ve İbn Hacer’in kaydettiği tarihin en doğrusu olduğunu söylemektedir (neşredenin mukaddimesi, s. Y). İbn Abdülmün‘im olarak da bilinen Himyerî doğru sözlü, sâlih ve âbid bir kişiydi; üstat ve hâfız olarak tanınıyordu.

Himyerî’nin, tam adı er-Ravżü’l-miǾŧâr fî ħaberi’l-aķŧâr olan eseri bir tarih-coğrafya ansiklopedisidir. Eserin Himyerî nisbesiyle meşhur olan müellifinin adı hakkında farklı görüşler ileri sürülmektedir. İhsan Abbas, kitabın farklı zamanlarda istinsah edilmiş nüshalarında müellifin adının madde başında yazıldığı şekilde kaydedildiğini söyler (neşredenin mukaddimesi, s. Z). Bu konuda bir araştırma yapan Hamarneh ise eserin tamamının veya büyük bir kısmının Ebû Abdullah Muhammed b. Abdülmün‘im el-Himyerî tarafından VII. (XIII.) yüzyılın sonunda kaleme alındığını ve esere daha sonra X. (XVI.) yüzyılın başında onun ahfadından Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Himyerî’nin bazı küçük ilâvelerde bulunduğunu, bundan dolayı bazı tarihçilerin kendisini er-Ravżü’l-miǾŧâr’ın müellifi zannettiklerini, halbuki onu eserin müstensihi kabul etmenin daha doğru olacağını belirtir (FO, s. 79-90). Müellif eserin mukaddimesinde, coğrafî bir özelliği olan veya tarihî olaylar açısından önem arzeden yerleri eserine aldığını söyler. Çok önemli topografik bilgiler ihtiva eden kitapta yer isimleri alfabetik sıraya göre verilmiş, bazan yer isimlerinin menşei de açıklanmıştır (meselâ bk. “eş-Şâm” md.). Ayrıca büyük şehirlerin yapısı ve özelliklerinden de bahsedilmektedir (meselâ bk. “Âmid”, “el-Ķosŧanŧîniyye” md.leri). Kitabın hacmini büyütmemek için bazı önemli olayları kısaltarak verdiğini söyleyen Himyerî, bir yerin bazan sadece ismini ve nerede olduğunu zikrederken bazan da ele aldığı yerin coğrafî özelliklerini anlattıktan sonra bu yerin tarihi, buraya mensup meşhur kişiler, onunla ilgili rivayetler, şiir ve efsanelere dair bilgi vermektedir. Müellifin haklarında bilgi verdiği yerleri


görmediği ve bu bilgileri daha önce yazılan kaynaklardan naklettiği anlaşılmaktadır. Yine Himyerî’nin Sebte’de yaşamasına rağmen bu şehirle ilgili verdiği bilgiler tamamen İdrîsî’nin Nüzhetü’l-müştâķ’ından ve müellifi meçhul el-İstibśâr adlı eserden nakledilmiştir. Eserin kaynakları genelde şunlardır: İdrîsî, Nüzhetü’l-müştâķ; Ebû Ubeyd el-Bekrî, el-Mesâlik ve’l-memâlik ile MuǾcemü me’staǾcem; el-İstibśâr fî Ǿacâǿibi’l-emśâr. Bu eserlerden sonra coğrafya kaynakları arasında İbn Cübeyr’in er-Riĥle’si başta gelir. Müellif dolaylı şekilde Ya‘kūbî’den de faydalanmıştır. Tarihle ilgili konularda istifade ettiği kaynaklar ise daha çok Sîretü İbn İsĥâķ, Sîretü İbn Hişâm, Fütûĥu’l-büldân (Belâzürî), Taberî’nin Târîħ’i, Fütûĥu’ş-Şâm (Muhammed b. Abdullah el-Ezdî el-Basrî) ve Kitâbü’l-Meġāzî’dir (İbn Hubeyş). Faydalandığı diğer birçok eseri ise zikretmemiştir. Himyerî’den istifade edenlerin başında Kalkaşendî gelir; Kalkaşendî, Śubĥu’l-aǾşâ’nın Ortadoğu İslâm âlemiyle ilgili kısımlarını tamamen er-Ravżü’l-miǾŧâr’dan almıştır. Öte yandan Nefĥu’ŧ-ŧîb müellifi Makkarî eserden tarih, İbn Abdüsselâm ed-Der‘î de seyahatnâme alanında faydalanmışlardır. Bunların dışında daha birçok müellif er-Ravżü’l-miǾŧâr’dan istifade etmiş ve eserin adını vermiştir. Bu arada Makrîzî’nin Ceni’l-ezhâr mine’r-ravżi’l-miǾŧâr adlı eserinin de onun bir özeti olduğu düşünülmüşse de (Lévi-Provençal, s. XIV) sonradan yapılan incelemelerde kitabın İdrîsî’nin Nüzhetü’l-müştâķ’ından özetlendiği anlaşılmıştır. Özellikle Kuzey Afrika ülkelerinde çok tutulan er-Ravżü’l-miǾŧâr’dan yapılan alıntılar, Himyerî’nin ve eserinin ilim âleminde güvenilir bir kaynak olarak kabul edildiğini göstermektedir (Krachkovski, I, 450).

er-Ravżü’l-miǾŧâr’ın mevcudiyetinden ilk defa bahseden Kâtib Çelebi Keşfü’ž-žunûn’da eseri er-Ravżü’l-miǾŧâr fî aħbâri’l-aķŧâr adıyla kaydeder (I, 920). Ancak Keşfü’ž-žunûn’un Flügel neşrinde (III, 490-491) eser önce Ravżü’l-miǾŧâr fî aħbâri’l-aķŧâr, sonra da er-Ravżü’l-miǾŧâr fî ħaberi’l-aķŧâr olarak peşpeşe iki defa verilmekte ve Himyerî’nin dedesinin adı ilkinde Muhammed olarak kaydedilmektedir. Yazma nüshalarından biri Nuruosmaniye Kütüphanesi’nde (nr. 44) bulunan eseri (er-Ravżü’l-miǾŧâr fî źikri’l-müdün ve’l-aķŧâr) ilk defa kısmen neşrederek ilim âlemine tanıtan âlim E. Lévi-Provençal’dir. Lévi-Provençal önce İberik yarımadası ile Güney Fransa’yı (Śıfatü Cezîreti’l-Endelüs, münteħabe min Kitâbi’r-Ravżi’l-miǾŧâr fî ħaberi’l-aķŧâr, Kahire 1937; Arapça metin ve Fransızca tercümesiyle birlikte La peninsule ibérique au moyen âge d’après le Kitāb ar-Rawđ al-miǾŧār fī ħabar al-aķŧār d’Ibn ǾAbd al-munǾim al-Ĥimyarī, Leiden 1938 → Frankfurt 1414/1993), sonra da Girit’i (Arapça metin ve Fr. tercümesiyle birlikte “Une description arabe inédite de la Crète”, Studi orientalistici in onore G. Levi Della Vida, II [Roma 1956], s. 49-57), Ch. Pellat Basra’yı (“Documents et notices. Extraits d’une notice inédite sur Basra”, Arabica, I/2 [1954], s. 213-215), Umberto Rizzitano İtalya ve adalarını (“Münteħabât min Kitâbi’r-Ravżi’l-miǾŧâr fî ħaberi’l-aķŧâr li-İbn ǾAbdi’l-munǾim el-Ĥimyerî, ħâśśa bi’l-cüzür ve’l-biķāǾi’l-İtâliyye”, Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, XVIII/1 [Kahire 1956], s. 129-182), T. Lewicki özellikle Avrupa’nın doğu, orta ve güney kesimlerini, Berâga (Prag) ve bir Polonya şehri olan Mişka’yı (Mieszko), (“Brâġa et Mišķa d’après une source arabe inédite”, FO, I/2 [1960], s. 332-336), A. Malecka Doğu Afrika’nın sahil kesimleriyle bölgedeki bazı yerleri (“La côte orientale de l’Afrique au moyen âge d’après le Kitāb ar-Rawđ al-miǾŧār de al-Ĥimyarī (XVe s.)”, a.e., IV [1964], s. 331-339), S. Hamarneh Şam’ı (Dımaşk) ve arkasından Kudüs’ü (“The Description of Damascus in the ar-Rawđ al-MiǾtār by al-Ĥimyarī”, a.e., IX [1968], s. 275-290, “An Unpublished Description of Jerusalem in the Middle Ages”, a.e., XI [1970], s. 145-156) tanıtan bölümleri yayımlamış, son olarak da İhsan Abbas geniş kapsamlı bir girişle birlikte eserin tamamını neşretmiştir (Beyrut 1975).

BİBLİYOGRAFYA:

Himyerî, er-Ravżü’l-miǾŧâr (nşr. İhsan Abbas), Beyrut 1975, neşredenin mukaddimesi, s. H-Ş; İbnü’l-Hatîb, el-İĥâŧa, III, 134-135; Kalkaşendî, Śubĥu’l-aǾşâ, IV, 111; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, IV, 151; Keşfü’ž-žunûn, I, 920; a.e. (nşr. G. Flügel), London 1835, III, 490-491; İbn Sûde, Delîlü müǿerriħi’l-Maġribi’l-aķśâ, Dârülbeyzâ 1960, s. 61-62; Emîr Şekîb Arslan, el-Ĥulelü’s-sündüsiyye fi’l-aħbâr ve’l-âŝâri’l-Endelüsiyye, Kahire 1939, III, 14, 16; Brockelmann, GAL, II, 50; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 217; E. Lévi-Provençal, La peninsule ibérique au moyen âge d’après le Kitāb ar-Rawđ al-miǾŧār fī ħabar al-aķŧār d’Ibn ǾAbd al-munǾim al-Ĥimyarī, Leiden 1938, s. XIV; I. Krachkovski, Târîħu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ǾArabî (trc. Selâhaddin Osman Hâşim), Kahire 1965, I, 447-450; Ch. Pellat, “Documents et notices Extraits d’une notice inédite sur Basra”, Arabica, I/2, Leiden 1954, s. 213-215; W. Kubiak, “Some West and Middle European Geographical Names According to the Abridgement of Idrīsī’s Nuzhat ul-Mustāķ”, FO, I/2 (1959), s. 198-208; T. Lewicki, “Kitāb ar-Rawđ al-MiǾŧār d’Ibn Abd al-MunǾim al-Ĥimyarī, as a Source of Information on Eastern, Central and Southern Europe”, Problemi Vostokovedeniya, III, Moscow 1960, s. 129-136; a.mlf., “Ibn ǾAbd al-MunǾim al-Ĥimyarī”, EI² (İng.), III, 675-676; Hüseyin Mûnis, “el-Coġrâfiyye ve’l-coġrâfiyyûn fi’l-Endelüs”, Śaĥîfetü maǾhedi’d-dirâsâti’l-İslâmiyye, sy. 11-12, Madrid 1963-64, s. 255-276; Saleh K. Hamarneh, “Are There One or Two Authors of the Work ar-Rawđ al-Mi‘ŧār by al-Ĥimyarī”, FO, XII (1970), s. 79-90; Yûsuf Rahîmlû, “İbn ǾAbdü’l-MünǾim Ĥimyerî”, DMBİ, IV, 200-203.

Mustafa L. Bilge