HILÂTÎ
(الخلاطي)
Ebû Abdillâh Sadrüddîn Muhammed b. Abbâd b. Melik Dâd el-Hılâtî (ö. 652/1254)
Hanefî fakihi.
Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Bitlis’in bir ilçesi olan Ahlat’a (Arapça eserlerde Hılât) nisbetle Hılâtî diye anılmaktadır. Cemâleddin Mahmûd b. Ahmed el-Hasîrî’den fıkıh okudu ve Śaĥîĥ-i Müslim’i dinledi. Kureşî’nin Zebîdî, İbn Kutluboğa’nın İbnü’z-Zebîdî şeklinde kaydettiği bir âlimden de Śaĥîĥ-i Buħârî’yi dinledi. Her iki kaynağın da adını belirtmediği bu âlim, Hanefî ve Hanbelî tabakat kitaplarında Zebîdî veya İbnü’z’-Zebîdî diye anılan ve çeşitli şehirlerde Śaĥîĥ-i Buħârî’yi okuttuğu kaydedilen Ebû Abdullah Hüseyin b. Mübârek ez-Zebîdî (ö. 631/ 1234) olmalıdır. Her iki hocasının da Dımaşk, Halep ve Bağdat gibi ilim merkezlerinde bulunduğu göz önüne alınırsa Hılâtî’nin ilim tahsili için bu şehirlere gitmiş olduğu düşünülebilir. Kahire’de Süyûfiyye Medresesi’nde ders verdiği bilinen Hılâtî’nin talebelerinden sadece Mısır Hanefî kādılkudâtı Ahmed b. İbrâhim es-Serûcî’nin adı zikredilmektedir. Hılâtî Receb 652’de (Eylül 1254) vefat etti.
Eserleri. 1. Telħîśü’l-CâmiǾi’l-kebîr. Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin Hanefî mezhebinin ana kaynaklarından olan el-CâmiǾu’l-kebîr’inin muhtasarıdır. İstanbul kütüphanelerinde çok sayıda yazma nüshası bulunan (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 1552; Hasan Hüsnü Paşa, nr. 513; Esad Efendi, nr. 584; Lâleli, nr. 841; Ayasofya, nr. 1073; Yenicami, nr. 378) eserin birçok şerhi yapılmıştır. Günümüze ulaşan önemli şerhleri arasında İbn Balaban’ın Tuĥfetü’l-ĥarîś fî şerĥi’t-Telħîś, Mes‘ûd b. Muhammed el-Gucdüvânî’nin et-Tenvîr şerĥu Telħîśi’l-CâmiǾi’l-kebîr, Bâbertî’nin Şerĥu Telħîśi’l-CâmiǾi’l-kebîr adlı eserleriyle Sa‘deddin et-Teftâzânî ve Molla Fenârî’nin şerhleri zikredilebilir. Telħîś’in bir kısmı Mevkūfâtî Mehmed Efendi tarafından Türkçe’ye çevrilerek şerhedilmiştir. Bu
eserin bir nüshası Tercüme-i Telhîsü’l-Câmii’l-kebîr adıyla Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Şehid Ali Paşa, nr. 719). Mevkūfâtî tercümeye yazdığı mukaddimede eserin çok muhtasar olduğunu, bu sebeple bazı yerleri anlamakta güçlük çektiğini belirtmektedir (bk. vr. 2a). 2. Maķśadü’l-Müsned. Ebû Hanîfe’nin el-Müsned adlı eserinin muhtasarı olup Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de bir nüshası bulunmaktadır (Hadis, nr. 440/2; bu eserlerin yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, I, 178-179, 475; Suppl., I, 286, 290, 655; Sezgin, I, 416, 426-427). Kaynaklarda Hılâtî’nin TaǾlîķ Ǿalâ Śaĥîĥi Müslim adlı bir eserinden de söz edilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Hılâtî, Tercüme-i Telhîsü’l-Câmii’l-kebîr (trc. Mevkūfâtî Mehmed Efendi), Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 719, vr. 2a; Kureşî, el-Cevâhirü’l-muđıyye, II, 123-124; III, 180-181; İbn Receb, eź-Źeyl Ǿalâ Ŧabaķāti’l-Ĥanâbile, Beyrut, ts. (Dârü’l-Ma‘rife), II, 188-189; İbn Tağrîberdî, ed-Delîlü’ş-şâfî Ǿale’l-Menheli’ś-śâfî (nşr. Fehîm Muhammed Şeltût), Kahire, ts. (Mektebetü’l-Hâncî), II, 630; İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim, s. 62-63; Keşfü’ž-žunûn, I, 472-473, 558, 569; II, 1681; Leknevî, el-Fevâǿidü’l-behiyye, s. 13, 172-173; Brockelmann, GAL, I, 178-179, 475; Suppl., I, 286, 290, 655; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 125; Ziriklî, el-AǾlâm, VII, 51; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, X, 118; Sezgin, GAS, I, 416, 426-427; Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 66; Kāmûsü’l-a‘lâm, III, 2052.
Cengiz Kallek