HİLÂLÎ-i ÇAĞATÂYÎ
(هلاليء چغتائي)
Bedrüddîn (Nûrüddîn) Muhammed b. Abdillâh Hilâlî el-Esterâbâdî (ö. 936/1529-30)
Mutasavvıf şair.
Kuzeydoğu İran’daki Esterâbâd şehrinde doğdu. Hilâlî mahlası ve Çağatay Türkleri’nden olduğu için Çağatâyî nisbesiyle tanınır. Gençliğinde dönemin önemli
kültür merkezlerinden Herat’a giden Hilâlî burada Ali Şîr Nevâî’nin himayesine girdi ve onun meclisinde yetişti. Nevâî, 897’de (1491-92) kaleme aldığı Mecâlisü’n-nefâǿis’inde onu kabiliyetli, hâfızası kuvvetli, istikbal vaad eden bir genç olarak tanıtır. Tezkire müellifi Ahmed Ali Han, Hilâlî’yi Ali Şîr Nevâî’ye İranlı mutasavvıf şair Abdurrahman-ı Câmî’nin tanıştırdığını söylerse de (Teźkire-i Maħzenü’l-ġarâǿib, s. 720) bu bilgiye diğer kaynaklarda rastlanmamaktadır.
Daha sonraki yıllarda Nevâî’nin yardımıyla Sultan Hüseyin Baykara’nın hizmetine giren Hilâlî, sultanın ölümünden sonra Safevîler’le Şeybânîler arasında karışıklıklara sahne olan Herat’ta oldukça sıkıntılı günler yaşadı. Şeybânîler’den Ubeydullah Han’ın Herat’a hâkim olmasından (935/1528-29) sonra onun dostluğunu kazandı. Ancak çok geçmeden kendisini çekemeyenler onun Şiî olduğunu ileri sürerek sultana şikâyet ettiler. Hilâlî bu şikâyet üzerine 936 (1529-30) yılında Ubeydullah Han tarafından idam edildi. Bazı kaynaklarda 935 (1528-29) veya 939’da (1532-33) idam edildiği kaydedilmektedir. İranlı tezkire müellifleri, ömrünün sonlarında Şiîler arasında Sünnî olmakla suçlandığını söyledikleri Hilâlî’nin Şiîlik’le itham edilerek idam edilmesindeki çelişkiye dikkat çekmişlerdir (Sâm Mirza, s. 91). Hilâlî’nin Herat çarşısındaki mezarı 1306 (1889) yılında yeni dükkânların yapımı sebebiyle kaldırılarak Ali Vâiz-i Kâşifî’nin türbesinde onun mezarı yanına nakledilmiştir.
Eserleri. 1. Dîvân. Gazel ve rubâîlerle birkaç kıtadan meydana gelen 894 beyit hacmindeki eser ilk olarak Kanpûr’da basılmış (1883), bu baskı 1912 yılına kadar on iki defa tekrar edilmiştir (FME, I, 479). Divan son olarak şairin Şâh u Dervîş ve Śıfâtü’l-Ǿâşıķīn adlı mesnevileriyle birlikte yayımlanmıştır (nşr. Saîd-i Nefîsî, Tahran 1337 hş.). 2. Şâh u Dervîş. Tasavvufî bir mesnevi olup Şâh u Gedâ adıyla da tanınır. Aruzun “fâilâtün müstef‘ilün fâilâtün” vezniyle yazılan ve 1345 beyitten meydana gelen eseri şair, Hüseyin Baykara’nın büyük oğlu Bedîüzzaman Mirza’ya takdim etmiştir. Birkaç defa basılan eser (Tebriz 1324 hş.; Amritsar 1333; Tahran 1363 hş., nşr. Hüseyin Kûhî-i Kirmânî) Hermann Ethé tarafından Almanca’ya tercüme edilmiştir (Leipzig 1870). 3. Śıfâtü’l-Ǿâşıķīn (Tebriz 1321 hş.; Tahran 1324 hş.; 1334 hş., nşr. Hüseyin Kûhî-i Kirmânî). Aşkın mahiyeti ve sadakat, vefa, cömertlik, cesaret, alçak gönüllülük, edep gibi konuların işlendiği yirmi bölümden meydana gelen mesnevinin her bölümünde konular birer küçük hikâye ile açıklanmıştır. Hilâlî’nin ayrıca Leylâ vü Mecnûn adlı bir mesnevisi olduğu biliniyorsa da eserin günümüze ulaşıp ulaşmadığı hakkında bilgi yoktur. Kaynaklarda bu eserden alınmış bazı beyitlere rastlanmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Ali Şîr Nevâî, Mecâlisü’n-nefâǿis (trc. Fahrî-yi Herâtî - Hakîmşâh Muhammed-i Kazvînî, nşr. Ali Asgar Hikmet), Tahran 1323 hş., s. 28-29, 242; Hândmîr, Ĥabîbü’s-siyer, IV, 361-362; Sâm Mirza, Tuĥfe-i Sâmî (nşr. Vâhid-i Destgerdî), Tahran 1317 hş., s. 90-94; Hasan-ı Rûmlû, Aĥsenü’t-tevârîħ, Tahran 1347, s. 224; Emîn-i Ahmed-i Râzî, Heft İķlîm (nşr. Cevâd-ı Fâzıl), Tahran 1341, III, 109-110; Lutf Ali Beg, Ateşkede (nşr. Ca‘fer-i Şehîdî), Tahran 1337 hş., s. 24-25; Ethé, Catalogue of Persian Manuscripts, s. 782-784; a.mlf., Târîħ-i Edebiyyât-ı Fârsî (trc. Rızâzâde Şafak), Tahran, 2536/1351 hş., s. 43, 174, 182; Browne, LHP, IV, 234-235; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 233; Îżâĥu’l-meknûn, II, 67; Nefîsî, Târîħ-i Nažm u Neŝr, I, 409, 625; Rypka, HIL, s. 500-501; FME, s. 478-482; Safâ, Genc-i Süħan, III, 13-19; a.mlf., Edebiyyât, IV, 432-438; Tebrîzî, Reyĥânetü’l-edeb, VI, 367-369; Âgā Büzürg-i Tahrânî, eź-ŹerîǾa ilâ teśânîfi’ş-ŞîǾa, Beyrut 1398, IX, 1294-1295; XII, 23; XV, 45; XVIII, 399; AǾyânü’ş-ŞîǾa, X, 267; Ahmed Ali Han Sendilevî, Teźkire-i Maħzenü’l-ġarâǿib (nşr. Muhammed Bâkır), İslâmâbâd 1372 hş./1994, V, 720-732; H. Beveridge, “Hilâlî”, İA, V/1, s. 483; T. Gandjei, “Hilālī”, EI² (İng.), III, 388; Abdülhüseyin Şehîdî, “BuķǾa-i Ĥilâlî-i Çaġatâî”, DMT, III, 381-382.
H. Ahmet Sevgi