HEMDÂNÎLER
(الهمدانيّون)
San‘a ve Sa‘de civarında hüküm süren bir Arap hânedanı (1098-1174).
Yemen’de Suleyhî hâkimiyetinin (1047-1138) zayıflamasıyla birlikte kurulan küçük hânedanlardan biri de aynı kabileden üç ailenin yaklaşık üç çeyrek asır sürdürdüğü Hemdânîler’dir. Suleyhî Emîri Mükerrem Ahmed’in son zamanlarında iktidar hanımı Seyyide Ervâ’nın elinde bulunuyordu. Ervâ 481’de (1088) idare merkezini San‘a’dan Zûcible’ye taşıyınca buraya Suleyhîler adına yönetimi yürütecek iki vali bıraktı; bunların biri Emîr Ahmed’in dayısı Es‘ad b. Şihâb, diğeri Hemdan kabilesi reisi İmrân b. Fazl idi. Seyyide Ervâ’nın hâkimiyeti altında ülkeyi idare eden Suleyhî Emîri Sebe b. Ahmed 492’de (1098) ölünce Hemdânîler’den Hâtim b. Gaşîm (Ali) el-Mugallisî, San‘a ve civarını ele geçirip kendini sultan ilân ederek (1098) Hemdânîler hânedanını
kurdu. Bu sülâle Hâtim’e izâfeten Benî Hâtim adıyla anılır. Hâtim b. Gaşîm’in ölümü üzerine yerine oğlu Abdullah el-Âdil geçti (502/1108). Ancak 504’te (1110), Suleyhîler’in meşhur kadı-valisinin oğlu olan Kadı Ahmed b. İmrân tarafından tahttan indirilerek zehirlenmek suretiyle öldürüldü ve yerine kardeşi Ma‘n getirildi. Fakat altı yıl sonra Kadı Ahmed b. İmrân Ma‘n’ı da tahttan indirip Hişâm b. Kubeyb’i (bazı kaynaklarda Kuteyb) tahta çıkardı (510/1116). Böylece San‘a’ya Hemdânîler’in ikinci sülâlesi Benî Kubeyb hâkim oldu. Onun ölümü üzerine tahta kardeşi Humâs (518/1124), arkasından da onun oğlu Hâtim geçti (527/1133). Hâtim b. Humâs 533’te (1138) ölünce yerine kimin hükümdar olacağına karar verilemedi ve karışıklıklar çıktı. Sonunda kabile meclisinin desteğiyle tahtı, Suleyhîler’in 481’de (1088) merkezi Zûcible’ye naklettikleri zaman San‘a’da bıraktıkları vali Kadı İmrân b. Fazl’ın torunu olan Hamîdüddevle Hâtim b. Ahmed b. İmrân b. Fazl ele geçirdi. Bu şekilde Benî Kubeyb sülâlesi dönemi sona ermiş ve kurucusunun adından dolayı yine Benî Hâtim denilen üçüncü Hemdânî sülâlesi dönemi başlamış oldu.
Hamîdüddevle Hâtim, ilk on iki yılda bütün gücünü ülkenin kuzeyini kontrol altına almak için harcadı. 545’te (1150) bölgede hâkimiyet kurmayı başardı. Zeydîler’in başşehri Sa‘de’nin dışında kalan Yemen topraklarının tamamını ülkesine kattı. Bütün tarihçiler onun da dedesi gibi âlim, edip, şair ve cömert bir kişi olduğunu kaydederler; hatta daha önce bu bölgede hiç kimsenin onun kadar övülmediğini söylerler. Zeydî imamı Mütevekkil Ahmed b. Süleyman ile yapılan savaşlarda Hâtim esir düştü ve imamın huzuruna götürülerek kendisine barış antlaşması imzalatıldı; ancak çarpışmalar kesilmedi. Hâtim 556’da (1161) ölünce tahta oğlu Ali çıktı. Son Hemdânî sultanı olan Ali b. Hâtim, kuzeye doğru topraklarını yeniden genişleterek Sa‘de’yi ve Harâz’ı, ardından da batıya doğru uzanan yerleri zaptetti. 569’da (1174) Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin Yemen’i fethetmesi için gönderdiği kardeşi Turan Şah San‘a’yı ele geçirerek Hemdânî saltanatına son verdi. Daha önce şehri terkedip Birâş Kalesi’ne çekilen ve zaman zaman Eyyûbî kuvvetlerine saldırarak onları ülkeden çıkarmaya çalışan Ali b. Hâtim ise 599 (1203) yılına kadar sadece birkaç kaleyi elinde tutabildi. Sülâlenin diğer mensupları da civar bölgelerdeki mahallî hâkimiyetlerini uzun yıllar devam ettirdiler.
BİBLİYOGRAFYA:
Abdülbâkī b. Abdülmecîd el-Yemânî, Târîħu’l-Yemen: el-müsemmâ Behcetü’z-zemen fî târîħi’l-Yemen (nşr. Mustafa Hicâzî), Beyrut 1985, s. 62-63; Yahyâ b. Hüseyin es-San‘ânî, Ġāyetü’l-emânî fî aħbâri’l-ķuŧri’l-Yemânî (nşr. Saîd Abdülfettâh Âşûr), Kahire 1388/1968, bk. İndeks; Düvel-i İslâmiyye, s. 126; Zambaur, Manuel, s. 119; Ahmed Hüseyin Şerefüddin, el-Yemen Ǿabre’t-târîħ, Kahire 1384/1964, s. 208-212; Abdullah Ahmed Muhammed es-Sevr, Hâźihî hiye’l-Yemen, San‘a 1969, s. 290-294; Kādî Abdullah b. Abdülkerîm el-Cirâfî, el-Muķteŧaf min târîħi’l-Yemen, Beyrut 1407/1987, s. 125-126; G. R. Smith, The Ayyubids and Early Rasulids in the Yemen (567-694/1173-1295), A Study of Ibn Hātim’s Kitāb al-Simt, Cambridge 1978, II, 68-75; a.mlf., “SanǾā”, EI² (İng.), IX, 1-2; Hasan Süleyman Mahmûd, Târîħu’l-Yemeni’s-siyâsî fi’l-Ǿaśri’l-İslâmî, Bağdad 1979, s. 194-197, 327-328; İsâmüddîn Abdurraûf el-Fıkī, el-Yemen fî žılli’l-İslâm [baskı yeri ve tarihi yok] (Dârü’l-Fikri’l-Arabî), s. 194-204; J. Chelhod, “L’Islam en Arabie du sud”, L’Arabie du sud, histoire et civilisation II: La société yéménite de l’hégire aux idéologies modernes, Paris 1984, s. 38-40; Farhad Daftary, The Ismāǿīlīs: Their History and Doctrines, Cambridge 1992, s. 803; Abbas Hamdani, “The Dāǿī Hātim Ibn Ibrāhīm el-Hāmidī (ö. 596 h./1199 m.) and his Book Tuhfāt el-Qulūb”, Oriens, sy. 23-24 (1974), s. 258-300; C. L. Geddes, “Hamdānides”, EI² (Fr.), III, 128.
Ahmet Kavas