HAZÎN, Şeyh Ali
(شيخ علي حزين)
Cemâlüddîn Muhammed Alî b. Ebî Tâlib el-Cîlânî (el-Geylânî) ez-Zâhidî (ö. 1180/1766)
İranlı tarihçi ve şair.
1103’te (1692) İsfahan’da doğdu. Soyu, Safeviyye tarikatının pîri Safiyyüddîn-i Erdebîlî’nin mürşidi İbrâhim Zâhid-i Geylânî’ye ulaşır. Babası, ailesinin ikamet ettiği Lâhîcân’dan öğrenim için Safevîler’in başşehri İsfahan’a gitmiş, daha sonra buraya yerleşmişti. Hazîn İsfahan’da başladığı öğrenimine Şîraz’da devam etti; Hıristiyanlık, Yahudilik ve Zerdüştîlik hakkında bilgi edinmeye çalıştı. Babası ile birlikte Gîlân, Şîraz ve Fars körfezinde Benderabbas’a seyahat edip tekrar İsfahan’a döndü. 12 Muharrem 1135’te (23 Ekim 1722) Afganlılar’ın İsfahan’ı kuşatmaları üzerine Hürremâbâd’a kaçtı. Bu arada Şah II. Tahmasb ile münasebet kurdu. Tahmasb, Meşhed’de kendisini ziyaret ederek Afgan Hükümdarı Eşref üzerine yürümek için hazırladığı orduya katılmasını istedi. Hazîn, 6 Rebîülevvel 1142’de (29 Eylül 1729) meydana gelen Mihmandost Savaşı’na katıldıktan sonra hac farîzasını yerine getirdi ve dönüşünde Benderabbas’a gitti. Buradan da Hindistan’a geçerek Sind bölgesindeki bazı yerleri gezdi. Avşarlılar’dan Nâdir Şah şehri ele geçirdiği sırada Delhi’de bulunan Hazîn bir dostunun evinde saklandı. Nâdir Şah’ın Delhi’den ayrılmasından sonra Bâbürlüler’den Nâsırüddin Muhammed Şah tarafından kendisine maaş bağlandı; vezirlik teklifini ise kabul etmediği rivayet edilir. Kendisini çekemeyenler yüzünden üç yıl kadar yaşadığı Delhi’den ayrılarak önce Agra’ya, daha sonra Benâres’e gitti. Vefatına kadar Benâres’te kaldı ve ölünce bu şehirde defnedildi.
Eserleri. Hazîn’in 300’e yakın eser kaleme aldığı söylenmektedir (Ma‘sûme Sâlik, s. 35-104). Bu eserlerden ancak bir kısmı günümüze ulaşmış olup en önemlileri şunlardır: 1. Teźkire-i Aĥvâl. 1154’te (1742) Delhi’de yazılan eser, Târîħ-i Aĥvâl-i Şeyħ Ĥazîn veya Ĥâlât-ı Şeyħ Ĥazîn adlarıyla da tanınır. Bir otobiyografi olmakla beraber müellifin yaşadığı dönemin otuz kırk yıllık tarihini de yansıtan eserde Afganlar’ın İsfahan’ı ele geçirmeleri, Osmanlılar’ın Van valisi Köprülüzâde Abdullah Paşa’nın Tebriz’i kuşatması,
Nâdir Şah’ın Delhi’yi zaptı gibi önemli olaylar yanında bu ülkelerin içtimaî ve iktisadî durumları hakkında geniş bilgi bulunmaktadır. Çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları bulunan eser (Storey, I/2, s. 847), ilk olarak F. C. Belfour tarafından Târîħ-i Aĥvâl be-Teźkire-i Ĥâl-i Mevlânâ-yı Şeyħ Muĥammed ǾAlî Ĥazîn ki Ħod Nevişte adıyla yayımlanmış (London 1831), bunu Benâres (1851), Leknev (1293), Kanpûr (1893), Delhi (1319/1902) ve Tahran (1324 hş./1945) baskıları takip etmiştir. Teźkire-i Aĥvâl F. C. Belfour (The Life of Sheikh Mohammed Ali Ĥazin, London 1830) ve M. C. Master (The Translation of the Tarikh-i Ahval of Mowlana Muhammed Şeyh Ali Hazin, Bombay 1911) tarafından İngilizce’ye çevrilmiştir. 2. Külliyât-ı Ĥazîn (Leknev, ts.; Kanpûr 1893). Bu eser Teźkire-i Aĥvâl’da adları geçen yirmi eserinin büyük bir kısmını ihtiva etmektedir. 3. Teźkiretü’l-muǾâśırîn. 1165’te (1752) kaleme alınan eserin birinci bölümünde şiir yazan âlimlerin, ikinci bölümünde şairliği meslek edinmiş olan çağdaş şairlerin biyografileri yer almaktadır. Eser Külliyyât-ı Ĥazîn içinde basılmıştır. 4. Dîvân. Hazîn, Teźkire-i Aĥvâl’de dört divan yazdığını söylerse de bunlardan sadece dördüncüsü günümüze ulaşmıştır. 1155 (1742) yılında tamamlanan divan külliyat içinde yayımlanmıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Ferheng-i Fârsî, V, 458; G. de Tarsy, Mémoire sur les particularitées de la religion musulmane dans l’Inde, Paris 1869, s. 104-106; Rypka, HIL, s. 451; Hidâyet, Riyâżü’l-Ǿârifîn, s. 69; a.mlf., MecmaǾu’l-fuśaĥâǿ, Tahran 1295, II, 94; Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts, II, 715-716; Browne, LHP, IV, 115, 277-281; Storey, Persian Literature, I/2, s. 840-849; Sarfaraz Khan Khatak, Shaikh Muhammad Ali Hazin, Lahor 1944; Bindereben Dâs Hôşgû, Sefîne-i Ħôşgû (nşr. Şah Muhammed Atâurrahman), Patna 1959, s. 291-293; Ahmed-i Gülçîn-i Meânî, Târîħ-i Teźkirehâ-yı Fârsî, Tahran 1347 hş., I, 349-359; Âgā Büzürg-i Tahrânî, eź-ŹerîǾa ilâ teśânifi’ş-ŞîǾa, Beyrut, ts., III, 229; VIII, 162; IX, 235; X, 133; XVI, 104, 106, 171, 176, 218, 270, 277, 346; XVII, 149; Hâce Abdürreşîd, Teźkire-i ŞuǾarâ-yı Pencâb, Lahor 1981, s. 118-125; Tebrîzî, Reyĥânetü’l-edeb, II, 41-42; Bahâr, Sebkişinâsî, Tahran 1370 hş., III, 304-305; Mehdî Bâmdâd, Şerĥ-i Ĥâl-i Ricâl-i Îrân, Tahran 1371 hş., III, 429; Ahmed Temîm-i Dârî, Ǿİrfân u Edeb der ǾAśr-ı Śafevî, Tahran 1373 hş., II, 633-654; Ma‘sûme Sâlik, Kitâbşinâsî-yi Ĥazîn-i Lâhîcî, Kum 1374 hş.; Abbas İkbâl, “Yâddâşthâ”, Mecelle-i Dânişkede-i Edebiyyât, VIII/4, Tahran 1340, s. 37-39; M. Hidayet Hosayn, “Hazîn”, İA, V/1, s. 413; a.mlf. - [H. Massé], “Hazîn”, EI² (İng.), III, 338; DMF, I, 843.
Aliyev Salih Muhammedoğlu