HÂVER
(خاور)
1884 yılında İstanbul’da yayımlanan fikir ve edebiyat dergisi.
II. Abdülhamid döneminin edebî-fennî süreli yayınları arasında kısa ömürlü bir dergi olup Halit Ziya (Uşaklıgil) tarafından “o zamanın en mühim bir risâlesi” olarak kabul edilir. 15 Cemâziyelâhir-1 Şâban 1301 (12 Nisan 1884-27 Mayıs 1884) tarihleri arasında sadece dört sayı yayımlanan dergi, her biri otuz iki sayfa olmak üzere 128 sayfalık bir koleksiyon teşkil eder. İmtiyaz sahibi olarak İzmirli Ubeydullah’ın görüldüğü Hâver’i Halit Ziya, onunla beraber Menemenlizâde Mehmed Tâhir, Beşir Fuad ve Küçük Azmi
beylerin çıkardığını söyler. Ayrıca ilk sayıda Nevrekoplu Mahmud Hâmid Hoca’nın tahrir heyeti reisliğini kabul ettiği belirtilmiştir.
Devrinin hemen bütün dergileri gibi başlık kenarında “siyâsiyattan mâada her şeyden bahs edeceği” ifade edilmekle beraber Hâver’de belli konuların yoğunluk kazandığı görülmektedir. Derginin edebî muhtevası Menemenlizâde Tâhir’in yedi, Muallim Nâci’nin dört, Nâzımülhikem lakabıyla meşhur Ahmed Hamdi’nin bir şiiriyle yine Menemenlizâde’nin “Şiir ve Şair” başlıklı makalesinden ibarettir. Şiirler eski tarzın devamı olan kaside ve gazellerle şekil ve muhteva bakımından değişik yeni tarz manzumelerdir. Dönemin hemen bütün gazete ve dergilerinde görülen, çoğu Batı dünyasındaki icat ve keşifleri, sağlıkla ilgili haberleri veren fennî yazılar Besim Ömer (Akalın), kardeşi Mustafa Azmi, eğitimci Hüseyin Avni gibi yazarlar tarafından kaleme alınmıştır.
Beşir Fuad’ın Hâver’deki yazıları, kendi pozitivist dünya görüşü doğrultusundaki ilk kalem tecrübeleri arasında yer alır. Edebiyata ve metafiziğe karşılık pozitif ilimlerin savunucusu olan Beşir Fuad müşahede, tecrübe ve ispat edilemeyen hiçbir şeyin gerçek olamayacağını telkin için kaleme aldığı makalelerinde akla ve tecrübeye ilgisiz kalan, hatta karşı çıkan dinî davranışları hedef almıştır. Tenkitlerinde de hıristiyanların ve özellikle Katolik kilisesinin engizisyonu, ilim adamlarına yapılan zulümleri (“Târîh-i Felsefeden Bir Katre: Geordano Bruno”, nr. 1, s. 22-26), bâtıl inançları, aziz olarak bilinen din adamlarının cehalete, menfaate dayanan maceralarını, onların ahlâk dışı hayatlarını (“Saint Trofem’in Dizkapağı”, nr. 2, s. 58-61; “Katoliklerin İki Velîsi”, nr. 3, s. 92-95; “İgnace de Loyola ve İsa Şirketi”, nr. 4, s. 115-118) konu alır. İlkel bir materyalist görüşe dayanan “kuvvetin bekā ve adem-i imhâsı”ndan söz eden makaleler tercüme eder (“Hararet ve Hayat”, nr. 1, s. 13-17). Hâver’in mekanik ilmiyle ilgili konularını da yine devrin önemli yazar ve muallimlerinden Mehmed Nâdir yazmıştır.
Bu makalelerin ortak özellikleri dikkate alındığında Ubeydullah Efendi’nin “Allâme-i Zûfünûn Abdurrahman İbn Haldûn” (nr. 2, s. 53-58) başlıklı yazısıyla Nevrekoplu Mahmud Hâmid Hoca’nın yazıları derginin en aykırı konularını teşkil etmektedir. Fâtih dersiâmlarından olan Mahmud Hâmid’in Hâver’de Kimyâ-yı SaǾâdet’ten bazı bahisleri çevirdiği, felâsifenin âlemin kıdemi konusundaki kanaatlerine reddiye gibi birtakım kelâm bahisleri hakkında makaleler yazdığı görülmektedir. Bu yazılarından birinde (Hâver, nr. 3, s. 65-69) “eb‘âdın adem-i tenâhîsini burhân-ı tatbîkî ve burhân-ı süllemî ile ispatlamak”tan bahsetmesi üzerine devrin basınında tartışma çıkmış, önce Ahmed Midhat Efendi Tercümân-ı Hakîkat’te buna itiraz etmiş, Cevdet Paşa da Tarîk gazetesinde “Tarîk’in kütüb-i riyâziyye münekkidi” imzasıyla hem Ahmed Midhat’ı hem de Mahmud Hâmid’i tenkit etmiştir. Yazarları arasında çıkan ihtilâftan dolayı Hâver kapandıktan bir süre sonra Beşir Fuad’ın, imtiyazı kendi üzerinde olarak çıkardığı Güneş dergisinde Mahmud Hâmid Hoca dışındaki hemen bütün kadroyu muhafaza etmesi, söz konusu ihtilâfın kaynağının bu gibi yazılar olduğunu düşündürmektedir.
Hâver, 2. sayısından itibaren sekizer sayfalık ilâvelerle Şeyh Galib’in Hüsn ü Aşk mesnevisini yayımlamaya başlamışsa da derginin kapanması sebebiyle eserin ancak dörtte birini verebilmiştir.
Hâver’in tam bir koleksiyonu İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı’nda bulunmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
Halid Ziya Uşaklıgil, Kırk Yıl, İstanbul 1936, I, 166; Orhan Okay, Beşir Fuad, İstanbul 1969, s. 48-50, ayrıca bk. tür.yer.; a.mlf., “Güneş”, DİA, XIV, 296-297; Murtaza Korlaelçi, Pozitivizmin Türkiye’ye Girişi, İstanbul 1986, s. 229; Hasan Duman, Katalog, s. 147; Necat Birinci, Menemenlizâde Mehmed Tahir, Ankara 1988, tür.yer.; Ahmet Turan Alkan, Ubeydullah Efendi’nin Amerika Hatıraları, İstanbul 1989, s. 10, 22; Hüseyin Şem‘î, “Nevrekoblu Mahmud Efendi”, Mihrab, sy. 8, İstanbul 1340, s. 254; “Hâver”, TDEA, IV, 165.
M. Orhan Okay