HASSÂN b. MÂLİK
(حسّان بن مالك
Ebû Süleymân Hassân b. Mâlik b. Bahdel b. Üneyf el-Kelbî el-Bahdelî (ö. 70/690 [?])
Benî Kelb kabilesi reisi ve Emevîler’in önde gelen kumandanlarından.
Benî Kelb kabilesinin ünlü reisi Bahdel b. Üneyf’in torunu, Yezîd b. Muâviye’nin dayısıdır. Sıffîn Savaşı’nda Muâviye’nin yanında yer alarak Kudâalılar’ın kumandanlığını yaptı. Hilâfetin Emevîler’e geçmesine yardımcı olduğundan onun tarafından Filistin ve Ürdün valiliğine tayin edilerek ödüllendirildi. Muâviye’nin vefatından sonra halkın Yezîd’e biat etmesi için çalıştı; Filistin ve Ürdün valiliğini Yezîd (680-683) ve II. Muâviye (683-684) dönemlerinde de sürdürdü.
Hassân b. Mâlik, Humus Valisi Nu‘mân b. Beşîr el-Ensârî ve Kınnesrîn Valisi Züfer b. Hâris el-Kilâbî başta olmak üzere bütün valilerin Mekke’de halifeliğini ilân eden Abdullah b. Zübeyr’e biat ettikleri ve halkı kendisine biata çağırdıklarında
(64/683) Emevîler’e sadık kaldı. Ravh b. Zinbâ‘ı Filistin’e vali tayin edip Ürdün’e gitti ve halkın Abdullah’a biat etmesini önledi. Yaptığı konuşmalarla bölge halkını Yezîd’in oğlu Hâlid’e biat etmeye razı etti. Ürdün’de bulunduğu sırada Abdullah b. Zübeyr taraftarlarından Nâtil b. Kays el-Cüzâmî ayaklanarak Ravh’ı Filistin’den uzaklaştırdı. Filistin’in de Emevîler’in elinden çıktığını öğrenen Hassân, Yezîd’in iki oğlu Abdullah ve Hâlid’i yanına alarak Dımaşk yakınlarındaki Câbiye’ye hareket etti. Câbiye’de bulunduğu sırada II. Muâviye’nin Dımaşk ordusu kumandanı Dahhâk b. Kays el-Fihrî’nin halkı gizlice Abdullah b. Zübeyr’e biata davet ettiği haberini aldı. Hemen Dahhâk’e bir mektup yazarak hilâfetin Emevîler’in hakkı olduğunu bildirdi. Mektup Dahhâk’in karşı çıkmasına rağmen elçi tarafından cuma namazında halka okununca Dımaşk halkı ikiye ayrıldı; Yemenliler Emevîler’in, Benî Kays Abdullah b. Zübeyr’in yanında yer aldı. Bu olaydan sonra Emevîler Câbiye’de toplanmaya başladı.
II. Muâviye’nin veliaht bırakmadan genç yaşta ölmesi üzerine Dımaşk’ta bulunan Emevî kumandanlarından Ubeydullah b. Ziyâd ile Eşdak halife olması için Mervân b. Hakem’e teklifte bulundular ve Câbiye’de bulunan Hassân b. Mâlik’i ikna edebilirse Benî Ümeyye’nin de kendisinin halifeliğine itiraz etmeyeceğini söylediler. Mervân Câbiye’ye giderek durumu Emevî ailesine açıkladı. Hilâfeti kırk gündür uhdesinde tutan Hassân b. Mâlik uzun müzakereler sonunda Yezîd’in oğlu Hâlid’in veliaht olması şartıyla Mervân’a biat etmeyi kabul etti. Böylece Emevî saltanatı ailenin Mervânî koluna geçmiş oldu (64/684).
Hassân b. Mâlik, daha sonra Mervân’la birlikte Abdullah b. Zübeyr’i destekleyen Dahhâk b. Kays’ın üzerine yürüdü. Mercirâhit’te yapılan savaşta Dahhâk ortadan kaldırıldı (15 Zilhicce 64/3 Ağustos 684). Hassân, hilâfet merkezi Dımaşk’ın tekrar Emevîler’in eline geçmesinde ve Mervân’ın halifeliğinin sağlamlaştırılmasında önemli rol oynadı.
Mervân b. Hakem bir süre sonra Hâlid b. Yezîd ile Eşdak’ı veliahtlıktan azledip kendi oğulları Abdülmelik ile Abdülazîz’i veliaht tayin etti. Hassân’dan da Abdülmelik’e biat etmesini istedi. Hassân, muhtemelen hiç hoşlanmadığı Eşdak’ın da bertaraf edilmesi sebebiyle buna ses çıkarmayıp Abdülmelik’in veliahtlığını kabul etti. Daha sonraki yıllarda Eşdak’ın isyanının bastırılmasında Halife Abdülmelik b. Mervân’a yardımcı oldu. İsyanın bastırılmasından kısa bir süre sonra 70 (690) yılında öldüğü tahmin edilmektedir. İbn Asâkir onun aynı zamanda şair olduğunu söyler (Târîħu Dımaşķ, XII, 449).
BİBLİYOGRAFYA:
Nasr b. Müzâhim, VaķǾatü Śıffîn (nşr. Abdüsselâm M. Hârûn), Kahire 1401/1981, s. 207; İbn Sa‘d, eŧ-Ŧabaķāt, V, 35-43; Dîneverî, el-Aħbârü’ŧ-ŧıvâl, s. 172; Ya‘kūbî, Târîħ, II, 257; Taberî, Târîħ (Ebü’l-Fazl), V, 530-542; VI, 140-144; İbn Abdürabbih, el-Ǿİķdü’l-ferîd, V, 135; İbn Asâkir, Târîħu Dımaşķ (Amrevî), XII, 448-450; Yâkūt, MuǾcemü’l-büldân (nşr. F. Wüstenfelt), Tahran 1965, I, 203; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IV, 145-148, 297-303; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, III, 537; Safedî, el-Vâfî, XI, 359; İbn Kesîr, el-Bidâye, VIII, 13; J. Wellhausen, Arap Devleti ve Sukutu (trc. Fikret Işıltan), Ankara 1963, s. 80-86, 95, 100; Abdüşşâfî‘ M. Abdüllatîf, el-ǾÂlemü’l-İslâmî fi’l-Ǿaśri’l-Ümevî [baskı yeri yok], 1404/1984, s. 142-145; H. Lammens, “Hassân”, İA, V/1, s. 342; a.mlf. - L. Leccia Vaglieri, “Ĥassān b. Mālik”, EI² (İng.), III, 270-271.
Nadir Özkuyumcu