HAŞEBİYYE
(الخشبيّة)
Hz. Hüseyin’in intikamını almak için isyan eden Muhtâr es-Sekafî’nin ordusundaki bir grup mevâlîye verilen ad.
Sözlükte “odun ve sopa” anlamına gelen haşebin nisbet isminin (haşebî) çoğulu olan haşebiyye, ilk defa Muhtâr es-Sekafî’nin isyanı sırasında ordusunun büyük çoğunluğunu teşkil eden, silâhları sopadan ibaret Kûfe mevâlîsi hakkında aşağılayıcı bir tabir olarak kullanılmış (İbn Kuteybe, s. 622; İbn Rüste, VII, 218), daha sonra bunun yerini Keysâniyye, Muhtâriyye ve Hüseyniyye isimleri almıştır.
Muhtâr’ın veya onun İbrâhim b. Eşter gibi kumandanlarının emrinde savaşan mevâlînin çoğu kendilerini kılıçla donatamayacak derecede fakirdi. Nitekim A‘şâ Hemdân, Muhtâr’ı mağlûp eden Basralılar’a, sopadan başka silâhı bulunmayan kimselerle uğraşarak elde ettikleri şerefin pek de önemli olmadığını söylemişti. Muhtâr’a karşı savaşan Mühelleb b. Ebû Sufre de Haşebîler’in eline geçen Nusaybin’i kuşattığı zaman halka hitaben, “Bu insanlar sizi korkutmasın. Onlar sadece köledir ve ellerinde de sopadan başka bir şey yoktur” demişti (Taberî, II, 684). Taberî’nin verdiği bilgiye göre Abdullah b. Zübeyr, Muhtâr es-Sekafî’nin Kûfe’yi ele geçirmesi ve taraftarlarının halife olarak Muhammed b. Hanefiyye’nin adını telaffuz etmeye başlamaları üzerine telâşa kapılarak İbnü’l-Hanefiyye’yi ve beraberindeki aile mensuplarını, kendisine biat etmeye zorlamak için 685 yılında Mekke’de Zemzem Kuyusu civarına hapsetmişti. İbnü’l-Hanefiyye’nin kendisine gizlice yazdığı mektuptan durumu öğrenen Muhtâr, onu kurtarmak üzere Ebû Abdullah el-Cedelî kumandasında 150 kişilik bir süvari birliğini Mekke’ye gönderdi. Mescid-i Harâm’a giren birlik, İbnü’z-Zübeyr’in biat etmemeleri halinde ateşe vermek üzere etrafını odunlarla çevirdiği evin kapısını kırarak İbnü’l-Hanefiyye’yi ve beraberindekileri kurtardı. İbnü’l-Hanefiyye’nin Mescid-i Harâm’da kılıç kullanarak savaşmanın câiz olmadığını söylemesi üzerine Muhtâr’a bağlı bu kuvvetler Mekke’den çıkarken “kâfir-kûbât” denilen kısa sopaları silâh olarak kullandılar (a.g.e., II, 694). Şîa’nın bir bölümünün Haşebiyye adıyla anıldığını belirten İbnü’l-Esîr de bunların Muhtâr es-Sekafî’nin mensupları olduğunu söyler (en-Nihâye, “ħşb” md.).
Haşebiyye fırkasına, Hz. Hüseyin’in intikamını almak amacıyla “yâ lese’râti’l-Hüseyn” (Ey Hüseyin’in intikamını almaya ant içenler!) sloganını kullanarak harekete geçtikleri için Hüseyniyye adı da verilmiştir. İbn Abdürabbih, Kûfe sokaklarında bu çağrıyı tekrar ederek dolaşan İbrâhim b. Eşter’in mensuplarına Hüseyniyye denildiğini belirtmektedir (el-Ǿİķdü’l-ferîd, II, 408). Haşebiyye (خشبيّة) kelimesinin Arap harfleriyle noktasız olarak yazıldığında Hüseyniyye şeklinde okunabilmesinin de bu isim değişikliğinde etkili olduğu söylenebilir.
Keysâniyye fırkasına ve daha sonra bu fırka mensupları arasında ortaya çıkan rec‘at ve tenâsüh akîdesine inananlara Haşebiyye adı da verilmektedir. Nitekim aşırı bir Keysânî Şiî olan ve tenâsühe inanan Küseyyir “Haşebî” nisbesiyle anılmaktadır. Diğer taraftan Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî, Zeydiyye’den Surhâb et-Taberî’ye nisbetle Surhâbiyye adını alan fırkanın Haşebiyye diye de anıldığını, bunların Muhtâr’la birlikte isyan ettiklerini, yanlarında sopadan başka silâh bulunmadığı için bu ismi aldıklarını söylerse de (Mefâtîĥu’l-Ǿulûm, s. 21) bu doğru değildir. Zira Muhtâr, Zeydiyye’nin kurucusu Zeyd b. Ali’nin doğumundan önce vefat etmiştir. Hakkında bilgi bulunmayan Surhâb et-Taberî ise muhtemelen Hasan b. Zeyd zamanında Taberistan’da faaliyet gösteren Surhâb ile aynı şahıstır. Onun mensuplarına kullandıkları silâh dolayısıyla mı, yoksa Keysâniyye akîdesinden etkilendikleri için mi Haşebiyye denildiği bilinmemektedir.
İbn Hazm, mehdî zuhur edinceye kadar silâh taşımanın ve kullanmanın câiz olmadığına inanan Mansûriyye gibi bazı Şîa gruplarının hasımlarını boğarak veya taşla öldürdüklerini, sopa kullanmayı tercih edenlere ise Haşebiyye denildiğini nakleder (el-Faśl, V, 45). Bu anlayışın yahudi mesîh inancından etkilendiği öne sürülmüştür (krş. Friedlaender, XXIX [1909], s. 95). Kur’an’ın mahlûk olduğunu, Allah’ın konuşmadığını iddia eden Cehmiyye’den bir grup da Haşebiyye adıyla anılmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Esîr, en-Nihâye, “ħşb” md.; Lisânü’l-ǾArab, “ħşb” md.; Tâcü’l-Ǿarûs, “ħşb” md.; İbn Sa‘d, eŧ-Ŧabaķāt, V, 101-103; İbn Kuteybe, el-MaǾârif (Ukkâşe), s. 622; Belâzürî, Ensâb, V, 231, 242, 270, 272; Dîneverî, el-Aħbârü’ŧ-ŧıvâl, s. 289-290; İbn Rüste, el-AǾlâķu’n-nefîse, VII, 218; Taberî, Târîħ (de Goeje), II, 684, 693, 694-695, 1798, 1804; İbn Abdürabbih, el-Ǿİķdü’l-ferîd, II, 408; Mes‘ûdî, Mürûcü’ź-źeheb (Abdülhamîd), III, 106; a.mlf., et-Tenbîh (nşr. Abdullah İsmâil es-Sâvî), Kahire 1357/1938, s. 270; Makdisî, el-Bedǿ ve’t-târîħ, V, 133; Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, el-Eġānî, IX, 17, 19; Hârizmî, Mefâtîĥu’l-Ǿulûm, Kahire 1342, s. 21; İbn Hazm, el-Faśl (Umeyre), V, 45; Ebü’l-Meâlî, Beyânü’l-edyân (trc. Yahyâ el-Haşşâb, Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, XIX/1, Kahire 1957 içinde), s. 39; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IV, 250-251; B. Lewis, The Assassins: a Radical Sect in Islam, London 1967, s. 128; J. Wellhausen, İslâmiyetin İlk Devrinde Dinî-Siyasî Muhalefet Partileri (trc. Fikret Işıltan), Ankara 1989, s. 130, 138; Israil Friedlaender, “The Heterodoxies of the Shi’ites in the Presentation of Ibn Hazm”, JAOS, XXVIII (1907), s. 62-63; XXIX (1909), s. 93-95; W. F. Tucker, “Ebû Mansûr el-İclî ve Mansûriyye” (trc. E. Ruhi Fığlalı), AÜ İlâhiyat Fakültesi İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi, sy. 5, Ankara 1982, s. 225; C. van Arendonk, “Khashabiyya”, EI² (İng.), IV, 1086-1087; M. Chouémi, “Kāfirkūb”, a.e., IV, 411.
Mustafa Öz