HAMZA FANSÛRÎ
(حمزة فانسوري)
(ö. XVI. yüzyılın sonları)
Malay dilinde eser yazan ilk mutasavvıf-şair.
Sumatra’nın kuzeybatı sahilindeki Fansûr kasabasında doğdu. İlk tahsilini Açe’de yaptıktan sonra Pahang, Bentem, Kudüs, Siyam, Hicaz ve Bağdat’a giderek buralardaki âlim ve sûfîlerden faydalandı. XVI. yüzyılın ikinci yarısında ve Açe Sultanı Alâeddin Riâyet Şah döneminde (1589-1604) şöhret buldu. Himayesi altında yaşadığı Riâyet Şah’ı kâmil bir velî ve kutub olarak nitelendirir. Hamza Fansûrî’nin 1590-1600 yılları arasında vefat ettiği tahmin edilmektedir.
Vahdet-i vücûd düşüncesinin Uzakdoğu İslâm dünyasındaki ilk temsilcisi ve hararetli savunucusu olan Hamza Fansûrî’nin eserlerinde öne sürdüğü fikirler, Açeli zâhir ulemâsından Nûreddin er-Rânîrî (ö. 1658) tarafından tenkit edilmiş ve bu eserler dönemin Açe Sultanı II. İskender’in emriyle yakılmıştır. Fansûrî, kendisinden sonra bölgede yetişen sûfî müellifler üzerinde derin tesirler bırakmış ve bazı eserleri öğrencisi Şemseddin Sumatrânî tarafından şerhedilmiştir.
Hamza Fansûrî, Malay dilinde tasavvufî eser yazan ve rubâî formunu kullanan ilk müellif ve şair olarak tanınır. Malay ve Endonezya müslümanları üzerinde etkili olmuş, Malay edebiyatının teşekkülüne önemli katkılarda bulunmuş, aynı dönemde yaşayan Cava adasındaki sûfîlere de tesir etmiştir. Onun bu tesirini, XVII. yüzyılın ikinci yarısında yazılan “Syair Perang Makasar” (nşr. ve trc. C. Skinner, Verbandelingen van bet Koninklijk Instituut voor Taal-, Land-en Volkendunde, XL [1963]) adlı tarihî şiirde de görmek mümkündür. XVII. yüzyılın başlarında Malayca yazılan Tâcü’s-selâŧîn (Mahkota Sgala Rajaraja) adlı eserde yer alan şiirlerde de muhtemelen Fansûrî’nin şiirleri örnek alınmıştır. Aynı yüzyılda yaşayan Sumatralı sûfî müellif Kemal Fahreddin de Fansûrî’nin üslûbunu taklit etmiştir. Aynı tesir Endonezyalı çağdaş şair Emîr Hamza’nın eserlerinde de görülür.
Eserleri. 1. Şarâbü’l-Ǿâşıķīn (Leiden University Library, Cod., Or., nr. 7291/2). Malay dilinde yazılan ilk tasavvufî eser kabul edilir. Yedi bölümden meydana gelen eserin ilk dört bölümünde şeriat, tarikat, hakikat ve mârifet mertebeleri, beşinci ve altıncı bölümlerde Allah’ın varlığı ve sıfatları, son bölümde de tasavvufî aşk konuları ele alınmıştır. 2. Esrârü’l-Ǿârifîn fî beyâni Ǿilmi’s-sülûk ve’t-tevĥîd (Leiden University Library, Cod., Or., nr. 7291/1, 2016, 3372). Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin Tercümânü’l-eşvâķ, Fahreddîn-i Irâkī’nin LemaǾât ve Abdurrahman-ı Câmî’nin Levâǿiĥ’i örnek alınarak yazılmış olup bazı şiirlerini de ihtiva eder. 3. el-Müntehî (Leiden University Library, Cod., Or., nr. 7291/3).
Hamza Fansûrî’nin eserleri mahallî Endenozya dillerine tercüme edilmiştir. Fansûrî’nin Malayca şiirlerini, Hollandalı şarkiyatçı J. Doorenbos De Geschriften van Hamzah Pansoeri Uitgegeven en Toegelicht adıyla yayımlamıştır (Leiden 1933). G. W. J. Drevers ve L. F. Brakel, The Poems of Hamzah Fansuri adlı eserlerinde (Dordrecht 1986) Fansûrî’ye aidiyeti kesin olan şiirlerin filolojik incelemesini yapmışlardır. Hamza Fansûrî’nin Arapça ve Farsça şiirleri ise günümüze ulaşmamıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
J. Doorenbos, De Geschriften van Hamzah Pansoeri, Leiden 1933; Syed Muhammad al-Naquib al-Attas, The Origin of the Malay Shair, Kuala Lumpur 1968, s. 54-56; a.mlf., The Mysticism of Ĥamzah Fanśūrī, Kuala Lumpur 1970; M. C. Ricklefs, A History of Modern Indonesia, London 1981, s. 47-49; G. W. J. Drewes - L. F. Brakel, The Poems of Hamzah Fansuri, Dordrecht 1986; H. M. Bukhari Lubis, The Ideas of Wahdat al-Wujūd in the Poetry of ‘Abd al-Qādir Bīdil (Persian), Ibrahim Hakkı Erzurumlu (Ottoman Turkish) and Hamzah Fansuri (Malay) (doktora tezi, 1989), University of California; Osman Bin Bakar, “Sufism in the Malay-Indonesian World”, Islamic Spirituality (ed. S. H. Nasr), New York 1991, s. 283-285; L. F. Brakel, “The Birth Place of Hamza Fansuri”, Journal of the Malaysian Branch of the Royal Asiatic Society, XLII/2, Singapore 1969; a.mlf., “Hamza Pansuri: Notes on Yoga Practices, Lahir dan Zahir, the ‘Taxalloś’, Punning, a Difficult Passage in the Kitāb al-Muntahī, Hamza’s Likely Place of Birth and Hamzah’s Imagery”, a.e., LII/1 (1979); Zakaria Ahmad, “Sjech Hamzah Fansury: Ulama Penjair Terbesar”, Sinar Darussalam, sy. 36 (1971), s. 45; A. H. Johns, “The Poems of Hamzah Fansuri”, Bijdragen, sy. 146, Amsterdam 1990, s. 325-331; K. Steenbrink, “Qur’ân Interpretations of Hamzah Fansuri (CA. 1600) and Hamka (1908-1982): A Comparison”, Studia Islamika, II/2, Jakarta 1995, s. 73-95; E. Rosatria, “ǾAlâķatü ĥareketi neşri’l-İslâm ve terbiyeti’l-islâmiyye fî salŧanati Âtşiye”, a.e., III/1 (1996), s. 136-138; P. Voorhoeve, “Ĥamza Fansūrī”, EI² (İng.), III, 155; “Fansuri, Hamzah”, Ensiklopedi Indonesia, Jakarta 1980, II, 989.
H. M. Bukharı Lubıs