HAMZA el-İSFAHÂNÎ

(حمزة الإصفهاني)

Ebû Abdillâh (Ebû Abdirrahmân, Ebü’l-Hasen) Hamza b. el-Hasen el-İsfahânî (ö. 360/971’den önce)

İranlı edip, tarihçi, lugat ve nahiv âlimi.

İsfahan’da dünyaya geldi. Bizzat şahit olduğu bilinen olaylardan hareketle 270-280 (883-893) yılları arasında doğduğu tahmin edilmektedir. Kültürlü bir kişi olan babası edebiyat, felsefe, tıp, tarih, tefsir, lugat ve nahiv ilimlerini, özellikle de hadis ilmini tahsil etmesini sağladı. Basra, Kûfe ve Bağdat’ta Abdân el-Cevâlîkī, Abdullah b. Kahtabe b. Merzûk es-Sâlihî, Mahmûd b. Muhammed el-Vâsıtî, Muhammed b. Cerîr et-Taberî, İbn Ebû Âmir, Ebû Bekir en-Nahvî el-Bağdâdî ve Ebû Sadaka el-Âmidî’den ders okudu. Bağdat’ta birçok âlimle tanışıp onların fikirlerinden faydalanan Hamza el-İsfahânî, Sem‘ânî’ye göre 360 (971) yılından önce İsfahan’da vefat etti (el-Ensâb, I, 175).

Değişik alanlarda eser veren Hamza el-İsfahânî, eserlerinin büyük bir bölümü dil ve sözlükle ilgili olmasına rağmen daha çok tarihçiliğiyle tanınmıştır. Birçok âlim onu seçkin edipler arasında saymış, eserlerini kaynak olarak kullanmış ve kendisinden


övgüyle söz etmiştir. Yahudi ve Rum asıllı âlimlerle, ayrıca âteşkedelerde inzivaya çekilen insanlarla görüşüp onlardan sağlıklı bilgiler almaya çalışan Hamza el-İsfahânî’den bazı tenkitçilerin “bâiu’l-hezeyân” (asılsız bilgilerin satıcısı) diye söz etmeleri haksızlıktır.

Başta I. Goldziher olmak üzere bir kısım araştırmacılara göre Hamza el-İsfahânî dilde Şuûbiyye’nin önde gelen temsilcisidir. Ancak eserleri incelendiğinde Araplar’a ve Arapça’ya karşı düşmanca bir tavır içinde olmadığı görülür. Nitekim İran tarihi ve kültürüne daha çok ilgi göstermekle beraber zaman zaman Araplar’ı övüp İranlılar’ı tenkit etmekten çekinmemiştir. Şuûbiyye hareketinin liderlerinden Hasan b. Sehl’i takdir etmemesi de onun Arap aleyhtarı mutaassıp bir İran milliyetçisi olmadığını göstermektedir.

Eserleri. 1. Kitâbü İśfahân ve aħbârihâ. Kitâbü İśfahân, Târîħu İśfahân, et-Târîħu’l-kebîr li-İśfahân, Kitâb fî târîħi İśfahân adlarıyla da bilinen eserde müellif İsfahan’ın coğrafyası, topografyası, tarihî özellikleri ve burada yetişen meşhur kişiler hakkında bilgi vermektedir. Günümüze intikal etmeyen bu eser Hasan b. Muhammed el-Kummî, Mâferrûhî, Yâkūt el-Hamevî, Bîrûnî, Ebû Nasr Sehl b. Abdullah ve Mücmelü’t-tevârîħ ve’l-ķıśaś’ın adı bilinmeyen müellifi tarafından kaynak olarak kullanılmıştır. 2. Târîħu sinî mülûki’l-arż ve’l-enbiyâǿ (Kitâbü Tevârîħi kibâri’l-ümem, Târîħu Ĥamza, MecmûǾatü Ĥamza, Tevârîħu’l-ümem, Târîħu kibâri’l-beşer, Kitâbü’l-Ümem). Eserde İran, Roma, Yunanistan ve Mısır ile yahudiler, Lahmîler, Yemenliler, Himyerîler, Kindîler ve İslâmî devirde kurulan hânedanlar hakkında bilgi verilmiş, özellikle İran ve İslâm tarihi üzerinde ayrıntılı bir şekilde durulmuştur. Müellifin İslâm öncesi İran tarihi hakkında verdiği bilgiler Türk tarihi açısından da önemlidir. Hamza el-İsfahânî, on bölümden meydana gelen eserin mukaddimesinde bazı tabirleri açıklamış, eserde Farsça’dan Arapça’ya geçtiğini kabul ettiği kelimelere de yer vermiştir. Kitabı ilk defa J. M. E. Gottwaldt Latince tercümesiyle birlikte iki cilt olarak yayımlamış (Hamzae Ispahanensis Annalium Libri, X, Leipzig 1844-1848), Arapça metin daha sonra Mevlevî Kebîrüddin Ahmed (Kalküta 1866) ve Cevâd el-Îrânî et-Tebrîzî (Berlin 1340/1921; Beyrut 1961) tarafından tekrar neşredilmiştir. Ca‘fer Şiâr eseri Farsça’ya çevirerek Târîħ-i Peyâmberân ve Şâhân adıyla yayımlamıştır (Tahran 1346). 3. Kitâbü’l-Emŝâl Ǿalâ efǾal el-fâħire (ed-Dürretü [el-Kelimâtü]’l-fâħire ve’l-emŝâlü’s-sâǿiretü’l-câriye Ǿalâ elsineti’l-fuśaĥâǿ). “Ef‘alü” (ism-i tafdîl) kalıbıyla söylenmiş 2600 Arap atasözünü (darbımesel) alfabetik olarak ele alan eserde darbımeseller ortaya çıkış sebepleri, ayrıca dil ve sözlük bakımından açıklanırken şiirden bol miktarda örnek verilmiştir. Otuz bölümden meydana gelen eserin sonunda atasözlerinde sık geçen, bedevîler (a‘râb) arasında yaygın hurafe ve bâtıl inançlarla bazı fabller; çiftli (müzdevic) atasözleri ve bunların açıklamaları yer almaktadır. Süleymaniye Kütüphanesi’nde bir nüshası bulunan eseri (Damad İbrâhim Paşa, nr. 943) Abdülmecîd Katâmiş ed-Dürretü’l-fâħire fi’l-emŝâli’s-sâǿire (I-II, Kahire 1971-1972), Fehmî Sa‘d Sevâǿirü’l-emŝâl Ǿalâ efǾal (Beyrut 1409/1988) adlarıyla yayımlamışlardır. 4. Kitâbü’t-Tenbîh Ǿalâ ĥudûŝi’t-taśĥîf (Kitâbü’t-Tenbîh Ǿalâ ĥurûfi’t-taśĥîf, et-Tenbîh Ǿalâ ĥurûfi’l-muśaĥĥaf, et-Taśĥîf ve’t-taĥrîf). Dilciler ve ediplerle lugat ve şiir râvilerinin gerek şiir gerekse nesirde yapmış oldukları nokta, hareke, i‘rab ve yazım hatalarına (tashîf ve tahrîf) dair olan esere, Ebû Nasr es-Saffâr el-Buhârî er-Red Ǿalâ Ĥamza fî ĥudûŝi’t-taśĥîf adıyla bir reddiye yazmıştır. Yâkūt el-Hamevî, İbn Hallikân, Gıyâseddin Abdülkerîm b. Tâvûs, Safedî, İbn Hacer el-Askalânî, Abdülkādir el-Bağdâdî Kitâbü’t-Tenbîh’i kaynak olarak kullanmışlardır. Muhammed Es‘ad Tales’in tahkikiyle 1388’de (1968) Dımaşk’ta yayımlanan eser (tıpkıbasım, Beyrut 1412/1992), Muhammed Hasan Âl-i Yâsîn’in tahkikiyle de neşredilmiştir (Bağdat 1387/1967-68). 5. Kitâbü’l-Ħaśâǿiś ve’l-muvâzene beyne’l-ǾArabiyye ve’l-Fârisiyye (el-Muvâzene beyne’l-ǾArabî ve’l-ǾAcemî). Arapça ile Farsça’yı karşılaştırmak amacıyla, kelimelerin konularına göre gruplara ayrıldığı sözlük türünde bir çalışma olan eser Büveyhîler’den Adudüddevle’ye ithaf edilmiştir. Kitapta, Farsça’dan Arapça’ya geçtiğini kabul ettiği coğrafî isimler üzerinde duran müellif Farsça’nın Arapça’dan üstün olduğunu savunmaktadır. Se‘âlibî ve Yâkūt el-Hamevî gibi birçok âlim tarafından kaynak olarak kullanılan eserin eksik bir nüshası Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de kayıtlıdır (nr. 90). 6. Dîvânü Ebî Nüvâs (ŞiǾru Ebî Nüvâs). Hamza el-İsfahânî, meşhur Arap şairi Ebû Nüvâs’ın 1500 şiirini toplayarak 13.000 beyitten oluşan bir divan meydana getirmiş, ancak Ebû Nüvâs’a aidiyeti şüpheli olan şiirlere de yer verdiği için tenkit edilmiştir (bk. EBÛ NÜVÂS). 7. Kitâbü’l-Emŝâli’ś-śâdire Ǿan büyûti’ş-şiǾr (Berlin, Tübingen Ktp., nr. 1215; Tahran, Melik Ktp., nr. 1150).

Hamza el-İsfahânî’nin kaynaklarda zikredilen diğer eserleri şunlardır: Kitâbü AǾyâdi’l-Fürs, Kitâbü EnvâǾi’d-duǾâǿ, Kitâbü’l-Evśâf, Kitâbü’t-Teşbîhât, Kitâbü’t-Temâŝîl fî tebâşîri’s-sürûr, Kitâbü Rüdûdi Luġde (el-İśfahânî) Ǿalâ Ǿulemâǿi’l-luġa ve rüvâti’ş-şiǾr, Kitâbü Resâǿil, Risâle fi’l-eşǾâri’s-sâǿire fi’n-neyrûz ve’l-mihrecân, Risâle fi’n-neyrûz, ŞiǾru İbni’l-MuǾtez, ŞiǾru Ebî Temmâm, Kitâbü ŞuǾarâǿi İśfahân ve Međâĥikü’l-eşǾâr (Mittwoch, MSOS, XII [1909], s. 128-136; Hüseyin Ali Mahfûz, XIX [1963], s. 75-92).

BİBLİYOGRAFYA:

Hamza el-İsfahânî, Sevâǿirü’l-emŝâl Ǿalâ efǾal (nşr. Fehmî Sa‘d), Beyrut 1409/1988, nâşirin mukaddimesi, s. 3-4; a.mlf., et-Tenbîh Ǿalâ ĥudûŝi’t-taśĥîf (nşr. M. Es’ad Tales), Beyrut 1412/1992, Esmâ el-Hımsî-Abdülmuîn el-Mellûhî’nin mukaddimesi, s. 3-24; Ebû Nuaym, Źikru aħbâri İśbahân (nşr. Seyyid Kesrevî Hasan), Beyrut 1410/1990, I, 352; Sem‘ânî, el-Ensâb (Bârûdî), I, 175; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, I, 335-336; Sehâvî, el-İǾlân bi’t-tevbîħ, s. 248; M. Şemseddin [Günaltay], İslâmda Târih ve Müverrihler, İstanbul 1339-42, s. 81-84; Brockelmann, GAL, I, 152; Suppl., I, 221-222; Ziriklî, el-AǾlâm, II, 309; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, IV, 78; Sarton, Introduction, I, 652, 687; Hânbâbâ, Fihrist, I, 1052; Abduh Bedevî, Nücûm fî âfâķi’l-ǾArabiyye, Cidde 1402/1982, s. 67-74; R. Sellheim, el-Emŝâlü’l-ǾArabiyyetü’l-ķadîme (trc. ve nşr. Ramazan Abdüttevvâb), Beyrut 1404/1984, s. 184-198; Sezgin, GAS, I, 336-337; VI, 210-211; VIII, 200-201; E. Mittwoch, “Die Literarische Tätigkeit Ĥamza al-Iśbahānīs”, MSOS, XII (1909), s. 109-168; a.mlf., “Hamza İsfahânî”, İA, V/1, s. 207; Hüseyin Ali Mahfûz, “Ĥamza b. el-Ĥasan el-İśfahânî sîretüh ve âŝârüh ve ârâǿüh fi’l-luġat ve’t-târîħ ve’l-büldân”, Sümer, XIX, Bağdad 1963, s. 63-95; F. Rosenthal, “Ĥamza al-Iśfahānī”, EI² (İng.), III, 156.

Abdülkerim Özaydın