GEREDELİ İSHAK
XIV. yüzyılda yaşayan bir Osmanlı hekimi.
Hayatı hakkında fazla bilgi bulunmamaktadır. Babasının adı Murad’dır. Bazı kaynaklarda Yıldırım Bayezid devrinde (1389-1403) yaşadığı, Hoca Tabîb diye anıldığı ve Bursa Yıldırım Dârüşşifâsı’nda hastalara baktığı yazılı ise de bu bilgiler kesin değildir.
İshak b. Murâd, 792 (1390) yılında Gerede’de Arkut dağında Türkçe olarak yazdığı tıp kitabı ile meşhurdur. Eserin özgün bir adı yoktur; genellikle nüshaları Hacı Paşa’nın Müntehabü’ş-Şifâ’sı ile birlikte istinsah edilerek tek kitap halinde kullanıldığından adı bazı kütüphane kayıtlarına yanlış olarak Müntehabü’ş-Şifâ şeklinde geçmiştir. Bir kısım nüshalarında ismi Havâssü’l-edviye biçiminde görülen eser hakkında yapılan araştırmalarda, önsözde müellif isminden sonra eser adının verilmesi beklenen yerde, “edviye-i müfrede”yi toplayan bir eser olduğunu ifade eden cümledeki bu terkip kitaba ad olarak kabul edilmektedir (Canpolat [1973], s. 25). Fakat Sarton’un, Havâssü’l-edviye yanında hangi nüshaya dayandığını belirtmeden kaydettiği Hulâsatü’t-tıb adı (Introduction, III/2, s. 1726) eserin muhtevasına daha uygundur.
İshak b. Murâd eserini yazarken Hipokrat, Galen, Zikorizos ve Ebû Bekir er-Râzî gibi eski hekimlerden ve genellikle İbn Sînâ’nın el-Ķānûn fi’ŧ-ŧıb ile İsmâil b. Hasan el-Cürcânî’nin Źâħîre-i Ħârizmşâhî adlı eserlerinden faydalanmış, derlediği bilgilere kendi tecrübelerini de ilâve etmiştir. İlâç terkipleri kitabından çok bir tıp kitabı olan eser iki bölüm ve iki ekten oluşmaktadır. Birinci bölümde Türkçe, Arapça ve Farsça olarak yazılan ilâç ve bitki isimleri alfabetik sırayla verilmekte ve ilâçların kullanılış şekilleri hakkında açıklamalar yapılmaktadır. Bu bölümün sonuna ayrı bir kısım halinde baş, göz, kulak ve burun gibi organlarla ilgili ağrılara karşı yazılacak reçeteler eklenmiştir. İkinci bölüm tıp pratiğine dair bilgileri ihtiva eden dört kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısım başla, ikinci kısım göğüs boşluğu ve üçüncü kısım karın boşluğundaki organlarla ilgili hastalıklardan, dördüncü kısım da haricî hastalıklardan söz eder. Bu bölümün sonunda beş fasıldan ibaret bir ek vardır.
Hulâsatü’t-tıbb’ın (Edviye-i Müfrede) Türkiye’de ve Türkiye dışındaki çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları mevcuttur (meselâ bk. Millet Ktp., Ali Emîrî, Tıp, nr. 109; Zile İlçe Halk Ktp., nr. 3097; TSMK, Revan Köşkü, nr. 1693/2, vr. 86b -112a [sonu eksik]; Süleymaniye Ktp., Pertevniyal Sultan, nr. 744/2; Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Ktp., Haraççıoğlu, nr. 1134/1; İÜ Ktp., TY, nr. 495; Malatya İl Halk Ktp., nr. 1196/1; Gotha Ktp. [bk. Pertsch, s. 99]; Paris, Bibliothèque nationale, MS, Turcs, AF. 170/2).
İshak b. Murâd’ın, bu kitaptan başka İbn Cezle’nin (ö. 493/1100) Taķvîmü’l-ebdân adlı eserinden yaptığı bir tercümesinin de bulunduğu kaydedilmektedir (Osmanlı Müellifleri, III, 203).
BİBLİYOGRAFYA:
İshak b. Murâd, Edviye-i Müfrede, Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Ktp., Haraççıoğlu, nr. 1134/1, vr. 1a-55b; W. Pertsch, Die Orientalischen Handscriften der Herzoglichen Bibliothek zu Gotha, Zweiter Teil: Die Türkischen Handschriften, Wien 1864, s. 99; Osmanlı Müellifleri, III, 203; Osman Şevki Uludağ, Beşbuçuk Asırlık Türk Tabâbeti Tarihi, İstanbul 1925; a.e. (s.nşr. Üter Uzel), Ankara 1991; a.mlf., “Eski Tıbbımızda Değerli Kitaplar”, Ülkü, V/30, İstanbul 1935, s. 421; Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri, s. 212, 213; Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, s. 20; Blochet Catalogue, Paris 1952, s. 70, 171; Sarton, Introduction, III/2, s. 1726; Ullmann, Die Medizin, s. 285-286; Bedi N. Şehsuvaroğlu-A. Demirhan Erdemir-G. Cantay, Türk Tıp Tarihi, Bursa 1984, s. 28; Ayşegül Demirhan Erdemir, Tıp Tarihi ve Deontoloji Dersleri, Bursa 1994, s. 124; a.mlf., “Geredeli İshak Bin Murad”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, sy. 90, İstanbul 1994, s. 50-54; O. Spies, “Des Türkische Drogen-und Medizinbuch des Isĥāq Ibn Murād”, Studia Orientalia in Memoriam Caroli Brockelmann, Halle 1968, s. 185-192; a.mlf., “Isĥāķ b. Murād”, El2 (İng.), IV, 111; Mustafa Canpolat “XIV. Yüzyılda Yazılmış Değerli Bir Tıp Eseri: Edviye-i Müfrede”, TDe., V(1973), s. 21-47.
Ayşegül Demirhan Erdemir