GAZNEVÎ, Ömer b. İshak

عمر بن إسحاق الغزنوي

Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. İshâk b. Ahmed el-Gaznevî eş-Şiblî (ö.773/1372)

Hanefî fakihi.

Doğum yeri tam olarak bilinmemekle birlikte büyük bir ihtimalle 704 (1304) yılında Gazne’de dünyaya geldi. es-Sirâcü’l-Hindi lakabıyla tanınmıştır. Kâriülhidâye lakabıyla meşhur olan Ebû Hafs Sirâceddin Ömer b. Ali ile karıştırılmaktadır. İlk tahsilini memleketinde ve Türkistan bölgesinde yaptı. Vecîhüddin ed-Dihlevî, Şemseddin el-Hatîb ed-Dûlî, Sirâceddin es-Sekafî ve Rükneddin el-Bedâûnî gibi âlimlerden fıkıh dersleri aldı. Daha sonra hac için gittiği Mekke’de bir müddet kalarak Şeyh Hızır’dan, Şehâbeddin es-Sühreverdî’nin ‘Avârifü’l-maǾarifi’nin esas alındığı tasavvufî bir eğitim gördü. 740 (1339) yılından önce gittiği Kahire’de de Alâeddin İbnü’t-Türkmânî, Mahmûd b. Abdurrahman el-İsfahânî ve Ahmed b. Mansûr el-Cevherî gibi âlimlerden istifade etti.

Üstün zekâsı, akıcı üslûbu ve eserleriyle devlet adamlarının da dikkatini çeken Gaznevî, Mısır kâdılkudâtı Cemâleddin et-Türkmânî’ye nâib tayin edildi. Daha sonra Yılboğa’nın aracılığıyla Mısır kazaskerliğine, Şaban 769’da da (Nisan 1368) Cemâleddin et-Türkmânî’nin ölümüyle boşalan Hanefî kâdılkudâtlığına getirildi. Ömrünün sonuna kadar bu görevi sürdüren Gaznevî, bir yandan da Zeynuddin el-Bistâmî’nin ölümü üzerine İbn Tolun Camii’nde tefsir dersleri verdi. 7 Receb 773 (14 Ocak 1372) tarihinde Kahire’de vefat etti.

Eserleri. 1. el-Ġurretü’l-münîfe fî taĥķiķi baǾżı mesâǿili’l-İmâm Ebî Ĥanîfe (Kahire 1370/1950; Beyrut 1986). Hanefî mezhebini tercih edişinin sebeplerini açıkladığı bu eserde, Fahreddin er-Râzî’nin Hanefîler’i tenkit ettiği el-Burhânü’l-Bahâǿiyye adlı Farsça eserini de Arapça’ya çevirerek tenkit etmiştir. 2. Şerĥu’l-ǾAķîdeti’ŧ-Ŧahâviyye (Kazan 1311). 3. et-Tevşîh. Burhâneddin el-Mergînânî’nin el-Hidâye’sinin şerhi olup cedel metoduyla hazırlanmıştır. Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Kadızâde Mehmed Efendi, nr. 208) Baĥrü’r-rivâye ve’d-dirâye fî tevşîĥi’l-Hidâye adıyla kayıtlı olan yazmanın bu eser olması muhtemeldir. 4. Fetâvâ. Fetvalarını derlediği bu kitap, Kāriülhidâye’nin el-Fetâva’s-Sirâciyye (Fetâvâ Ķāriǿilhidâye) adlı eseriyle karıştırılmaktadır. 5. Zübdetü’l-aĥkâm fi’ħtilâfi‘l-meźâhibi‘l-eǿimmeti’l-erbaǾati’l-aǾlâm. Mezhepler arası mukayeseli hukuka dair bir eserdir. İbrahim Ahmed b. Süleyman el-Ömer, İmam Muhammed b. Suûd Üniversitesi’nde bu eseri yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlamıştır (1403 1983). 6. Şerĥu’l-Muġnî. Habbâzî’nin fıkıh usulüne dair el-Muġnî adlı eserinin şerhidir. Mekke Ümmülkurâ Üniversitesi’nde I. cildi Sâteryâ Efendi Zeyn (1406 19861, II. cildi Muhammed Ahmed Kûlî (1407 1987) tarafından doktora tezi olarak neşre hazırlanmıştır. 7. Kâşifü meǾâni’l-BedîǾ. Muzafferüddin İbnü’s-Sââtî’nin usûl-i fıkha dair BedǾu’n-nižâm adlı eserinin dört ciltlik bir şerhidir. 8. Levâǿiĥu’l-envâr fî’r-red Ǿalâ men enkere Ǿale’l-Ǿârifîn leŧâǿife’l-esrar. Evliyanın kerametlerini ispat için kaleme alınmış bir eserdir. 9. Muħtaśarü’t-Telħîś. Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin el-CâmiǾu’l-kebîr’ine Muhammed b. Abbâd el-Hilâtî’nin yazdığı et-Telħîś’e Ali b. Balaban el-Fârisî’nin hazırladığı şerhin muhtasarıdır ıbu eserlerin yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, I, 178, 181-182; II, 96; Suppl., I,657,658; II,89).

Gaznevî’nin kaynaklarda şu eserleri de zikredilmektedir: Şerĥu’z-Ziyâdât (Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin ez-Ziyâdât adlı fürû-ı fıkıh eserinin şerhi olup tamamlanmamıştır); eş-Şâmil (fıkıhla ilgili bir eserdir); el-LevâmiǾ fî şerĥi CemǾi’l-cevâmia (İbnü’s-Sübkî’nin fıkıh usulüne dair Cemau’l-cevâmiǾ adlı eserinin şerhi olup tamamlanmamıştır); Ǿİddetü’n-nâsik fi’l-menâsik (Hac menâsikiyle ilgilidir); Şerĥu Tâǿiyyeti İbni’l-Fârız (İbnü’l-Fârız’ın tasavvufla ilgili


et-Tâǿiyyetü’ś-Śuġrâ’sının şerhidir); Şerĥu’l-Menâr (Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin fıkıh usulüne dair Menârü’l-envâr’ının şerhidir); Şerĥu’l-Muħtar (Abdullah b. Mahmûd el-Mevsılî’nin el-Muhtâr lil-fetvâ adlı eserinin şerhidir).

BİBLİYOGRAFYA:

Ömer b. İshak el-Gaznevî, el-Gurretü’l-münîfe (nşr. M. Zâhid Kevserî), Kahire 1370/1950, naşirin girişi, s. 10-11; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, III, 154-155; a.mlf., İnbâǿü’l-gumr; I, 29-31; İbn Tağrîberdî, en-Nücumü’z-zahire, XI, 120-121; İbn Kutluboğa. Tâcu’t-terâcim, s. 48-49; Süyûtî, Hüsnü’l-muhûdara, I, 470-471; Taşköprizâde, Miftâhu’s-saǾâde, II, 189-190; Keşfu’z-zunûn, I, 236, 448, 570; II, 950, 962, 1025, 1130, 1143, 1198, 1227, 1569, 1749, 2034-2035; İbnü’l-İmâd, Şezerât, VI, 228-229; Şevkânî, el-Bedrü’t-tâliǾ, I, 505; Leknevî, el-Fevâǿidü’l-behiyye, s. 148-149; Abdülhay el-Hasenî, Nüzhetü’l-havâtır, II, 92-93; Serkîs, MuǾcem, II, 1233, 1379; Îzâhu’l-meknûn, II, 96, 416, 595; Brockelmann. GAL, I, 178, 181-182; II, 96; Suppl., I, 657, 658; II, 89; Ziriklî, el-AǾlâm, V, 199; Kehhâle. MuǾcemü’l-müǿellifîn, VII, 276-277; a.mlf., el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 102; Sarton, Introduction, III/2, s. 1454; Nüveyhiz, MuǾcemü’l-müfessirîn, I, 392; Zübeyd Ahmed, el-Âdâbü’l-ǾArabiyye, I, 106, 110, 116-117; II, 306, 356, 422; Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 82-83; Joseph Schacht, “Şiblî”, İA, XI, 517.

Ahmet Akgündüz