GÂYETÜ’n-NİHÂYE
غاية النهاية
İbnü’l-Cezerî’nin (ö. 833/1429), kurrâ ve hafızların hayatını ve kıraatlerinin hangi yollardan geldiğini anlatan eseri.
Müellif eserin kısa önsözünde, bu kitabını Nihâyetü’d-dirâyât fî esmâǿi ricâli’l-ķıraǿât adlı diğer bir eserinden kısaltarak yazdığını, esere Ebû Amr ed-Dânî ile Zehebî’nin kitaplarında bulunan kurrâyı aldığını ve bir o kadar da ilâvede bulunduğunu kaydetmektedir. Müellifin adlarını vermediği iki kaynak, Dânî’nin Ŧabaķâtü’l-ķurrâǿ ve’l-muķriǿîn’i ile Zehebî’nin MaǾrifetü’l-ķurrâǿi’l-kibar isimli eserleridir.
3955 kurrâ ve hafızın tanıtıldığı Ġâyetü’n-nihâye’ûe şahıslar, esas isimleri alfabetik sıraya konulup sıra numarası verilerek dizilmiştir. Ayrıca her harfin sonunda tanıtılan kişilerin meşhur olan künye, nisbe ve lakapları kaydedilerek yanlarına isimleri yazılmış ve böylece eserdeki esas yerlerine atıfta bulunulmuştur. Bazı kişiler hakkında sadece bu kısımda asıl sıra numarası devam ettirilerek kısa bilgiler verilmiştir.
Eserde yer alan şahısların genelde ismi, nisbesi, künyesi ve lakabı, hayatı ve şahsiyeti, kıraatini kimlerden aldığı, hocaları, talebeleri, varsa eserleri zikredilmekte; bazan da o kişiyle ilgili kıssalara, hakkında söylenenlere ve onun öğütlerine yer verilmektedir. Ayrıca bu kişilerin meşhur kıraat kitaplarında adları geçiyorsa buna da işaret edilmektedir. Bunlardan müellifin kendi eseri olan en-Neşr “ن”, Dânî’nin et-Teysîr’i”ت”, aynı müellifin CâmiǾu’l-beyân’ı “ج” Hüzelî’nin el-Kâmil’i “ك”, Sıbtu’l-Hayyât’ın el-Mebhec’i “مب” İbn Sivâr el-Bağdâdî’nin el-Müstenîr’i “س” Muhammed b. Hüseyin el-Vâsıtî’nin el-Kifâyetü’l-kübrâ’sı “ف” Ebü’l-Alâ el-Hemedânî’nin Ġâyetü’l-iħtiśâr’ı “غا” rumuzuyla gösterilmiş; kurrâ isimleri bu eserlerin bazılarında ortaklaşa geçiyorsa o eserlerin rumuzları, tamamında geçiyorsa “ع” işareti konulmuştur. Müellif bazan kaynaklarda gördüğü hatalara da işaret etmiştir.
Kendi alanının en önemli kitaplarından biri sayılan eser, Gotthelf Bergsträsser tarafından Beyazıt Devlet Kütüpha-nesi’nde kayıtlı nüsha (nr. 234) esas alınarak Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’deki iki nüsha ile (Tarih, nr. 1616, 1647) karşılaştırılmak suretiyle geniş bir indeksle birlikte yayımlanmıştır (I-II, Kahire 1351-1353/1932-1935). Bergstrasser’in ölümü üzerine eserin son altı formasını Otto Pretzl neşre hazırlamıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Cezerî, Gâyetü’n-nihâye, I, 3; Keşfü’z-zunûn, II, 1105; Brockelmann, GAL Suppl., II, 277; Ziriklî, el-AǾlâm, VII, 274-275; Abdülvehhâb İbrahim Ebû Süleyman. Kitâbetü’l-bahsi’l-Ǿilmî, Mekke 1983, s. 206; Ali Şevvâh İshak, MuǾcemü musannefâti’l-Kurǿâni’l-Kerîm, Riyad 1404/1984, IV, 104; MaǾa’l-mektebe, s. 133; F. Krenkow, “Lexicon of Qur’ân-Readers”, IC, XI (1937), s. 283; Moh. Ben Cheneb, “İbnülcezerî”, İA, V/2, s. 851.
Abdurrahman Çetin