GASSÂNÎ, Ebû Ali
أبو علي الغسّاني
Ebû Alî Hüseyn b. Muhammed b. Ahmed el-Gassânî (ö.498/1105)
Endülüslü hadis hafızı.
Muharrem 427’de (Kasım 1035) Kurtuba (Cordoba) yakınlarındaki Ceyyân’da (Jean) doğdu. Ailesi Kurtuba’daki Zehrâ şehrine mensup olmakla beraber babası, Berberîler’in çıkardığı karışıklıkta buradan kaçarak 400 (1009) yılında Ceyyân’a gidip yerleşmiştir. Yemen’deki Gassân kabilesine nisbetle Gassânî diye anılan Ebû Ali on yedi yaşında hadis tahsiline başladı. Aralarında devrin tanınmış muhaddislerinden İbn Abdülber en-Nemerî, Ebü’l-Velîd el-Bâcî ve İbnü’d-Delâî’nin de (İbn Dilhâs) bulunduğu Endülüslü hocalardan okudu. Hakem b. Muhammed b. Hakem el-Cüzâmî’den 100 civarında, İbn Abdülber en-Nemerî’den yirmi beş, İbnü’l-Hazza’ diye tanınan Ahmed b. Muhammed b. Yahya’dan on üç, muhaddis ve fakih Ebü’l-Kâsım Hâtem b. Muhammed et-Trablusî et-Temîmî’den on, Kurtuba müftüsü Ebû Abdullah Muhammed b. Attâb el-Endelüsî’den sekizden fazla kitap okuyup bunları rivayet etme yetkisi aldı. Kendisinden de İbn Sükkere diye tanınan hadis, fıkıh ve kıraat âlimi Ebû Ali es-Sadefî, tabip ve şair Ebü’l-Alâ Zühr b. Abdülmelik el-İyâdî el-İşbîlî, müfessir ve fakih Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib el-Muhâribî gibi meşhur âlimler hadis öğrendi. İcazet verdiği talebeleri arasında Kâdî İyâz da yer alır (el-Ġunye, s. 139). Devrinin en tanınmış hadis hafızlarından biri olan Gassânî kuvvetli Arapça’sıyla, üstün lügat, edebiyat, şiir, ensâb ve ricâlü’l-hadîs bilgisiyle şöhret buldu. Kurtuba’nın büyük camiinde hadis dersi verir, şehrin âlim ve fakihleri bu dersleri takip ederdi. Bu sebeple Kurtubalı muhaddislerin reisi diye anıldı. Hocası İbn Abdülber el-İstîǾâb adlı eseriyle ilgili olarak ona vasiyette bulunmuş, bu eserde adı geçmeyen bir sahâbîye rastladığı takdirde onu derhal kitabına kaydetmesini istemiştir. Gassânî’nin pek çok kitabı tashih ettiği de bilinmektedir. Ebû Ali el-Gassânî 12 Şaban 498’de (29 Nisan 1105) vefat etti ve Rabat Kabristanı’na defnedildi.
Eserleri. 1. Taķyîdü’l-mühmel ve temyîzü’l-müşkil. Śaĥîĥ-i Buħârî ile Śahîh-i Müslim’deki yazılışları aynı, okunuşları farklı (mü’telif ve muhtelif) râvi isimleri, nisbe, lakap ve künyelerle yanlış anlaşılabilecek kelimelere dair olan eser, tasnif tarzı ve muhtevası itibariyle aynı konuda daha önce yazılanlardan farklıdır. Eserin değerini takdir ederek ensâba ve Śaĥîĥayn’a dair çalışmalarında ondan büyük ölçüde faydalanan âlimler arasında Mâzerî, Kâdî İyâz, Abdülkerîm b. Muhammed es-Sem’ânî, İbn Kurkûl, Ebû Mûsâ el-Medînî, İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî, Nevevî ve İbn Hacer el-Askalânî zikredilebilir. Kitap dört bölümden meydana gelmektedir. Birinci bölümde isim, künye ve nisbelerdeki mü’telif ve muhtelif kelimelerle benzer olanlar (müştebih) ele alınmaktadır. İkinci bölüm, Śaĥîĥayn râvilerinin Buhârî ile Müslim’den rivayetleri sırasında senedlerde yaptıkları bazı hataları ihtiva etmektedir. Üçüncü bölümde Śaĥîĥ-i Buħârî’deki rivayet yanlışları zikredilmektedir. Bu yanlışlarla Śaĥîĥayn müelliflerinin ve hocalarının ilgisi bulunmadığını, bunların daha sonraki râvilere ait olduğunu belirten müellif, ikinci ve üçüncü bölüme et-Tenbîh Ǿale’l-evhâmi’l-vâkıǾa fi’ś-Śaĥîĥayn min ķıbeli’r-ruvât adını vermiştir. Eserin Śaĥîĥ-i Buħârî’ye dair üçüncü bölümünde (Taķyîdü’l-mühmel’in beşinci ve altıncı cüzü) senedlerin muhtelif rivayet şekilleri tesbit edilmekte ve bunların 135’inde râvilerin yaptığı hatalar gösterilmektedir. Bu bölüm Beyazıt Devlet, Dımaşk Mektebetü’l-Esed ve Bağdat Mektebetü’l-evkâf’taki nüshalarından (aş. bk.) faydalanılmak suretiyle Mehmed Sâdık Aydın tarafından et-Tenbîh Ǿale’l-evhâmi’l-vâķıǾa fî’ś-Śaĥîĥayn min ķıbeli’r-ruvât “ķısmü’l-Buħârî” adıyla Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd’da yüksek lisans tezi olarak hazırlanıp yayımlanmıştır (Riyad 1407/ 1987). Dördüncü bölüm Śaĥîĥayn‘daki lakaplarla ilgilidir. Gassânî, daha önce aynı konuda eser veren Dârekutnî ve Ebû Mes’ûd ed-Dımaşkî gibi müelliflerin görüşlerinden faydalanmış, senedlerde onların farketmediği bazı hatalara işaret etmiştir. Taķyîdü’l-mühmel bu adla Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Hamidiye, nr. 239, vr. 183-234), Kitâbü meǿtelefe ħaŧŧuhû va’ħtelefe lafžuhû min esmâǿi ruvâti’ś-Śaĥîĥayn ismiyle Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde (nr. 1211, vr. lb-101a) kayıtlı bulunmakta, devamı Kitâbü’t-Tenbîh Ǿale’l-evhâmi’l-vâķıǾa fi’l-Müsnedeyni’ś-Śaĥîĥayn (vr. 101b-143a), lakaplara dair kısmı ise Kitâbü’l-Elķâb fi’l-Müsnedeyn (vr. 165a-179a) adıyla aynı mecmuada yer almaktadır. Eserin San’a el-Mektebetü’l-âmme (Mustalah, nr. 10) ve el-Mektebetü’l-Mahmûdiyye (nr. 274), Dımaşk Mektebetü’l-Esed (el-Mektebetü’l-Osmâniyye er-Rızâiyye, nr. 242), Bağdat Mektebetü’l-evkaf (nr. 1060) ve Patna Mektebetü Hüdâbahş’ta da (nr. 89) nüshaları mevcut olup ilk dört cüzü Muhammed İdrîs Zübeyr ve Ferhat Nesîm Hâşimî tarafından neşre hazırlanmaktadır. 2. Kitâbü’t-TaǾrif bi’ş-şüyûħ. Eser bu adla Beyazıt Devlet (nr. 1211, vr. 143a-164b) ve Tesmiyetü şüyûħi Ebî Dâvûd Süleyman es-Sicistânî adıyla Süleymaniye (Lâleli, nr. 2089, vr. 74-98; ayrıca bk. Max Weisweiler, Istanbuler Handschriftenstudien Zur Arabischen, İstanbul 1937, nr. 95) kütüphanelerinde kayıtlı bulunmakta, adının Şüyûħu Ebî Dâvûd fî muśannefih olduğu da ileri sürülmektedir (Muhammed İdrîs Zübeyr - Ferhat Nesîm Hâşimî, s. 384). 3. el-Künâ ve’l-elķâb (Brockelmann, GAL, I, 454; Suppl., I, 629).
Ebû Ali el-Gassânî’nin bunlardan başka hocası İbn Abdülber en-Nemerî’nin el-İstîǾâb’ı üzerine bir zeyli, İbnü’l-Faradî’nin Târîħu Ǿulemâǿi Endelüs adlı eserinden edebiyatla ilgilenen hadis hafızlarına dair bir seçme cüzü, “lâ tezâlü tâ’ifetün min ümmetî ‘ale’l-hak” hadisine dair bir cüzü, ayrıca kendi kitaplarına dair el-Fihrist adlı bir eseri bulunduğu belirtilmektedir (Muhammed İdrîs Zübeyr - Ferhat Nesîm Hâşimî, XXV1/ 1-2, s. 384).
BİBLİYOGRAFYA:
Ebû Alî el-Gassânî, et-Tenbth Ǿale’l-evhâm (nşr. M. Sâdık Aydın), Riyad 1407/1987, naşirin önsözü, s. 11-61; Kâdî İyâz, el-Gunye (nşr. Mâhir Züheyr Cerrâr), Beyrut 1402/1982, s. 138-140, 229; İbn Hayr, Fehrese, s. 198, 220, 222, 235, 425; İbn Beşküvâl, es-Sıla, I, 142-144; Dabbî, Bugyetü’l-mültemis [baskı yeri yok], 1967 (Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî), s. 265-266; Yâkût, MuǾcemü’l-büldân, II, 195; İbnü’l-Ebbâr, el-MuǾcem fî ashâbi’l-Kâdî es-Sadefî (nşr. İbrahim el-Ebyârî), Beyrut 1410/1989, s. 86-88; İbn Hallikân, Vefeyât, II, 180; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, IX, 148-151; İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müzheb, I, 332-333; Makkarî, Ezhârü’r-riyâz (nşr. Saîd Ahmed A’râbî v.dğr.), Rabat 1398-1400/1978-80; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, II, 887-888, ayrıca bk. İndeks; III, 31; Brockelmann, GAL, I, 454; Suppl., I, 629; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), II, 255; Muhammed İdrîs Zübeyr - Ferhat Nesîm Hâşimî, “el-Gassânî; ahadü aǾlâmi Kurtubâ”, ed-Dirâsâtü’l-İslâmiyye, XXVI/l-2, İslâmâbâd 1412/1991, s. 371-409.
M. Yaşar Kandemir