FETÂVÂ-yı YAHYÂ EFENDİ
فتاواى يحيى أفندي
Şeyhülislâm Zekeriyyâzâde Yahyâ Efendi’nin (ö. 1053/1643) fetvalarını bir araya getiren eser.
Zekeriyyâzâde Yahyâ Efendi’nin üç defa getirildiği şeyhülislâmlık görevi sırasında verdiği fetvalardan oluşmaktadır. Yahyâ Efendi’nin bu fetvaları, onun fetva eminliğini yapan ve daha sonra kendisi de şeyhülislâm olan öğrencilerinden Esîrî Mehmed Efendi (Mehmed b. Abdülhalîm, ö. 1092/1681) tarafından bir araya getirilmiştir. Eserin bazı kütüphanelerde Fetâvâ-yı Halîmiyye adıyla kayıtlı olan nüshaları da (Nuruosmaniye Ktp., nr. 1988, 1998, 1999, 2000, 2055; krş. Osmanlı Müellifleri, II, 62) Yahyâ Efendi’ye ait fetvalardan ibarettir. Nitekim Esîrî Mehmed Efendi derlediği bu eserin mukaddimesinde, Yahyâ Efendi’nin fetvalarını bir araya getirerek kitabı tanzim ettiğini belirtmektedir. Yahyâ Efendi’ye nisbet edilen fetvalar genellikle bu nüshalardan çoğaltılarak veya meşihatte deftere kaydedilen fetvalardan
derlenerek istinsah edilmiştir. Bundan dolayı kitab ve babların sayısı nüshadan nüshaya değişiklik göstermektedir.
“Kitâbü’t-Tahâre” ile başlayıp “Kitâbü’l-Ferâiz” ile son bulan ve otuz dokuz bölümden (kitab) oluşan bu fetva mecmuası klasik Hanefî fıkıh kitapları sistematiğinde düzenlenmiştir. İslâm hukukunun daha çok muâmelâta dair konularının ele alındığı eserde ibadetle ilgili kısımların çok az yer tuttuğu görülmektedir. Fetvalar soru-cevap tarzında olup önce sorulan mesele kaydedilmiş, ardından bu soru, XVII. yüzyıldan itibaren gelenek halini alan “olur” ya da “olmaz” şeklinde, bazan da kısa bir açıklama ile cevaplandırılmıştır. Fetvaların gerekçeleri ve dayandığı kaynaklar belirtilmemiştir. Diğer fetva mecmualarında olduğu gibi bu eserde de dönemin sosyal hayatıyla ilgili bazı hususları görmek mümkündür. Meselâ tütün kullanımı hakkındaki fetva bunlardan biridir (bk. Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1056, vr. 7a).
Birçok kütüphanede yazma nüshaları bulunan Fetâvâ-yı Yahyâ Efendi’nin (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., İzmir, nr. 248/1; Serez, nr. 1116; Hacı Hüsnü Paşa, nr. 311; Yenicami, nr. 666-668; M. Hafîd Efendi, nr. 109) ilk istinsahının Yahyâ Efendi’nin ölümünden yirmi beş yıl sonra 1078 (1667-68) tarihinde yapılmış olduğu, ayrıca daha sonraki nüshalarda diğer şeyhülislâmlara ait bazı fetvaların da esere ilâve edildiği görülmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Zekeriyyâzâde Yahyâ Efendi, Fetâvâ, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1056; a.e, Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 254, vr. 427a; a.mlf., Divan (nşr. İbnülemin Mahmud Kemal), İstanbul 1334, nâşirin mukaddimesi, s. 35, 63; Muhibbî, Ħulâśatü’l-eŝer, IV, 470; Kâtib Çelebi, Fezleke, II, 24, 231; Naîmâ, Târih, II, 234; IV, 63; Şeyhî, Vekāyiu’l-fuzalâ, I, 111; Mecmûa-i Fetâvâ, İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Muallim Cevdet, nr. K. 576, vr. 27; İbnü’l-Gazzî, Dîvânü’l-İslâm (nşr. Hasan Seyyid Kisrevî). Beyrut 1990, IV, 396; Müstakimzâde, Tuhfe, s. 753; Devhatü’l-meşâyih, s. 47; Muallim Naci, Osmanlı Şairleri (İstanbul 1307, haz. Cemal Kurnaz), Ankara 1986, s. 52; Gibb, HOP, III, 274; Sicill-i Osmânî, IV, 636; İlmiyye Salnâmesi, s. 442, 443; Osmanlı Müellifleri, II, 62, 498; Ahmed Refik [Atınay], Alimler ve Sanatkârlar (İstanbul 1924), Ankara 1980, s. 147 vd.; Abdülkadir Altunsu, Osmanlı Şeyhülislâmları, Ankara 1972, s. 60, 61, 62, 63, 90; Ali Uğur, The Ottoman Ulemā in the Mid-17th Century, Berlin 1986, s. 72; Uriel Heyd, “Some Aspects of the Ottoman Fetvā” (İstanbul 1307), BSOAS, XXXII (1969), s. 42, 51, 52; Mehmet İpşirli, “Esîrî Mehmed Efendi”, DİA, XI, 390.
Mustafa Yayla