FETÂVÂ-yı AZÎZÎ
فتاوى عزيزي
Hindistanlı âlim Abdülazîz ed-Dihlevî’nin (ö. 1239/1824) fetvalarını bir araya getiren eser.
XIX. yüzyılın ilk çeyreğinde İngiliz yönetimi altındaki Hint müslümanlarına önderlik etmiş olan meşhur âlim Abdülazîz ed-Dihlevî’nin günlük hayatta karşılaşılan birçok mesele hakkında muhatap olduğu sorulara verdiği fetvaların, yazdığı risaleler veya yaptığı yazışmaların Mevlânâ Halîlürrahman Burhânpûrî tarafından iki cilt halinde derlenmiş bir koleksiyonudur (Delhi 1311-1314, 1332-1341).
Bazıları özel konulara dair fetvaları ihtiva eden on iki risâlenin de yer aldığı ve muhteva bakımından klasik fıkıh kitaplarından daha kapsamlı olan Fetâvâ-yi ǾAzîzî fıkıh meseleleri yanında tefsir, hadis, akaid, tasavvuf, tıp ve astronomi gibi ilimlere dair fetvaları da ihtiva etmektedir. Çoğu Farsça, az bir kısmı Arapça olan fetvalardan inanç esaslarıyla ilgili olanlar ağırlıktadır. Bunları sırasıyla ibadetler, muskalar, Şîa ve aile hukukuna dair meseleler takip etmektedir. Eserde hıristiyanlar tarafından yöneltilen bazı sorulara verilmiş cevaplara da rastlanmaktadır (meselâ bk. 1, 148 vd.). Fetvalarda kaynak olarak klasik fıkıh kitaplarından ziyade hadislere başvurulduğu, dolayısıyla eserin başlarında hadis tenkidi ve tefsirine dair bazı teknik meselelere yer verildiği görülmektedir.
Daha sonra kaleme alınan fetva mecmualarına bir örnek teşkil eden eserin 1. cildi Mevlevî Muhammed Nevvâb Ali ve Mevlevî Abdülcelîl tarafından Urduca’ya çevrilmiştir (Haydarâbâd - Dekken 1313; Kanpûr 1313). Bunun ardından Mevlevî Abdülvecîd Gāzîpûrî de eseri Sürûr-i ǾAzîzî el-maǾrûf Fetâvâ-yı ǾAzîzî adıyla iki cilt halinde Urduca’ya tercüme etmiştir (Kanpûr 1322-1323). Ayrıca daha önceki neşirlerde görülen eksiklikleri tamamlamak için eserin yeniden düzenlenmiş tek ciltlik bir baskısı daha yapılmıştır (Karaçi 1980). Ancak bu baskı da bazı tahkik ve tasnif hatalarından uzak değildir. Meselâ akaide, Şiî-Sünnî tartışmaları ve muskalara dair bazı fetvalar tasavvufla ilgili kısma dahil edilmiştir.
Seyyid Ahmed Han’ın Aĥkâm-ı TaǾâm-ı Ehl-i Kitâb adlı eserinde iktibas ettiği fetvalarla (s. 29, 37, 51) Fetâvâ-yı ǾAzîzî’de mevcut fetvalar (I, 104, 117; II, 85) arasında bir karşılaştırma yapıldığında ikincisindeki hata ve eksiklikler hemen göze çarpmaktadır. Seyyid Ahmed Han’ın iktibas ettiği bir fetva ise (s. 22) Fetâvâ-yı ǾAzîzî’de yoktur. Bunun sebebi, Ahmed Han’ın Hoca Muhammed Veliyyullah Gāzîpûrî tarafından muhafaza edilen orijinal fetva nüshalarına ulaşabilmiş olmasıdır. Bunlar, eserin ciddi bir tenkitli neşrine olan ihtiyacın hâlâ giderilemediğini göstermektedir.
Fetvaların veriliş tarihleriyle soru sahiplerinin adlarının derleyici tarafından metinden çıkarılmış olması ve tasnifte kronolojik sıra gözetilmemesi Fetâvâ-yı ǾAzîzî’nin değerini kısmen azaltmaktaysa da eser, Güney Asya müslümanlarının varlık savaşı verdikleri kritik bir döneme ışık tutan önemli bir siyasî ve sosyal tarih kaynağıdır. Meselâ A. A. Rizvî bu dönemin sosyal, dinî, iktisadî ve siyasî tarihi ve önemli şahsiyetlerinin biyografileriyle ilgili olarak bu esere başvurmaktadır (Shâh ‘Abd al-’Azîz, s. 174-224). Yine Azîz Ahmed (Islamic Modernisin, s. 19-25), Mücîb Eşref (Muslim Attitudes tovards British Rule, s. 122), B. Daly Metcalf (Islamic Revival in British India, s. 46-48, 50-52) ve Muhammed İkrâm (Rûd-i Kevśer, s. 591) gibi araştırmacılar da Hint müslümanlarının Batı sömürgeciliğine tepkilerini değerlendirirken bu esere atıfta bulunmaktadırlar.
Abdülazîz ed-Dihlevî’nin İngiliz işgali altındaki Hindistan topraklarını dârülharp ilân eden fetvası en çok tartışılan fetva olmuştur (Fetâvâ-yı ǾAzîzî, I, 17,
33 vd., 115 vd., 162 vd.). Hintliler’in İngilizler’e karşı başlattıkları 1857 ayaklanmasının ana sebeplerini değerlendiren W. W. Hunter, bu fetvaya atıfta bulunarak Hindistan’ı dârülharp ilân eden Abdülazîz ed-Dihlevî’nin İngilizler’e karşı cihad açtığını belirtmektedir (The Indian Musalmans, s. 104). Seyyid Ahmed Han ise Dihlevî’nin cihad lehinde fetva verdiğine dair iddiayı yalanlamakta ve Hunter’ın kelime kelime iktibas ettiğini söylediği bu fetvanın Fetâvâ-yı ǾAzîzî’deki metinle (I, 17; ayrıca bk. II, 88) uyuşmadığını belirtmektedir (Esbâb-ı Beġāvet-i Hind, s. 17). Ahmed Han buna karşılık Abdülazîz ed-Dihlevî’nin müslümanların İngilizce öğrenebileceğine, İngiliz okullarına gidebileceğine ve onların idaresindeki kurumlarda çalışabileceğine dair fetvalarına işaret etmektedir (Fetâvâ-yı ǾAzîzî, I, 195-196). Üzerinde önemle durulan fetvalardan biri de Hinduizm’de mevcut bazı inançlarla semavî dinlerdeki benzerleri arasında yapılan mukayeselere dayanılarak Hindûlar’ın Ehl-i kitap olduğunu ileri süren fetvadır (a.g.e., I, 140-141).
Fetâvâ-yı ǾAzîzî Hint müslümanlar-nın siyasî düşünceleri üzerinde büyük tesir icra etmiştir. Ulemâ, Batı sömürgeciliğine karşı verilen bağımsızlık mücadelesinde öncü rolü oynadıkları yönündeki iddialarına delil olarak yukarıdaki fetvayı göstermektedir (Seyyid Muhammed Miyân, II, 86-90). İslâm Birliği’nin (Müslim League) iki ulusluluk teorisine karşı çıkan milliyetçi Hint müslümanları ise idareyi gayri müslimlerle paylaşmaları halinde ülkenin dârülislâm hükmüne gireceği yönündeki iddialarına bu fetvayı delil göstermektedirler (H. Ahmed Medenî, II, 11; Müşîrülhak, Meźheb ôr Cedîd Źihn, s. 46-71).
BİBLİYOGRAFYA:
Abdülazîz ed-Dihlevî, Fetâvâ-yı ǾAzîzî, Delhi 1311-14, I-II; Seyyid Ahmed Han, Esbâb-ı Beġāvet-i Hind, Aligarh 1858, s. 17; a.mlf., Ahkâm-ı ŦaǾâm-ı Ehl-i Kitâb, Aligarh 1899, s. 22, 29, 37, 51; W. W. Hunter, The Indian Musalmans, London 1871, s. 104; H. Ahmed Medenî, Naķşı Ĥayât, Diyûbend 1954, II, 11; Seyyid Muhammed Miyân, ǾUlemâǿ-yı Hind kâ Şândâr Mâżî, Delhi 1957, II, 86-90; Müşîrülhak, Indian Muslims, Attitude to the British in the Early Nineteenth Century: A Case Study of Shah Abd al-Aziz (mastcr’s thesis, 1964), Montreal Mc. Gill University; a.mlf., Meźheb ôr Cedîd Źihn, Delhi 1974, s. 46-71; a.mlf., “Shāh Abd al-Azīz al-Dihlawī and His Times”, Hl, VII/1 (1984), s. 51-96; VII/2, s. 77-103; Aziz Ahmad, Islamic Modernism in India and Pakistan, Oxford 1967, s. 19-25; Mujeeb Ashraf, Muslim Attitudes towards British Rule and Western Cuiture in India, Delhi 1982, s. 121-122; B. Daly Metcalf, Islamic Revival in British India: Deoband (1860-1900), New Jersey 1982, s. 46-48, 50-52; A. A. Rizvi, Shāh ‘Abd al-Azīz, Puritanism, Secterian Polemics and Jihād, Canberra 1982, s. 174-224; a.mlf., “Social Ethics of Muslim Shurafā’ in India: Customary Law in the Fatāwa of Shāh ‘Abd al-’Azīz Dihlawī”, Islamic and Comparative Law Quarterly, III/1, New Delhi 1983, s. 1-13; Muhammed İkrâm, Rûd-i Kevŝer, Lahor 1986, s. 591; Sn. Inayatullah, “ǾAbd al-ǾAzīz a1-Dihlawī”, El2 (İng.), I, 59; G. Resûl Mihr, “Şâh ǾAbdülǾazîz Muĥaddiŝ ed-Dihlevî”, ÜDMİ, XI, 636; Azduddin Khan, “ǾAbd-al-ǾAzīz Dehlavī”, Elr., I, 99-101.
Muhammad Khalid Masud