FAHREDDİN EFENDİ
(ö.1885-1966)
Cerrahî şeyhi.
28 Zilkade 1302 (8 Eylül 1885) tarihinde İstanbul Karagümrük’te Nûreddin Cerrahî Âsitânesi’nde doğdu. Asıl adı İbrahim Fahreddin Şevki’dir. Bu dergâhın şeyhlerinden Rızâeddin Yaşar Efendi’nin oğlu. Abdülaziz Zihni Efendi’nin torunudur. Öğrenimine dergâhın bitişiğindeki Canfedâ Hatun Mekteb-i İbtidâiyyesi’nde başladı. Dokuz yaşında iken o sırada dergâhın şeyhi olan amcası Yahya Galib Efendi tarafından tüy arakiyye tekbirlendi ve böylece tasavvufî hayata ilk
adımın atmış oldu. On bir yaşında Cerrahî tarikatı mensuplarınca okunan, tarikatın pîri Nûreddin Cerrâhînin tertip ettiği vird-i sagiri istinsah etti. Kendisine bu virdi okuma izni verildi ve dergâha kahve nakibi tayin edildi. Aynı yıl mekteb-i ibtidâiyyeden mezun olunca Fatih Nişancı Camii’nin yakınlarındaki Hadîkatü’l-maârif Mekteb-i Rüşdiyyesi’ne girdi. Ayrıca Fâtih Camii dersiâmlarından Hâfız Fâzıl Efendi’nin Arapça derslerine devam etti. Dönemin meşhur hattatlarından Filibeli Ahmed Ârif Efendi’den sülüs ve nesih dersleri aldı. 1897 yılında babası Rızâeddin Yaşar Efendi’ye intisap etti ve üç yıl sonra dergâha türbedar tayin edildi. Bu yıllarda dönemin büyük sûfîsi Abdülkādir-i Belhî mensuplarından ve Gülzâr-i Hakikat adlı eserin müellifi Fazlullah Rahîmî Efendi’den Farsça öğrendi. 1901’de babasından hilâfet aldı. Bir süre Eyüp Özbekler Tekkesi şeyhi Âkılî Efendi’den Meŝnevi ve Hâfız divanını okudu.
1905 yılında Üsküp’ün Koçina kasabasındaki Cerrahî dergâhı şeyhi Mehmed Kemâleddin Efendi’nin vefatı üzerine, oğlu Ahmed Hakkı Efendi’ye vekâlet vermek için babası tarafından Üsküp’e gönderilen Fahreddin Efendi bu dergâha mensup olan 1200 erkek ve kadın dervişin biatlarını yeniledi. Bu arada 282 kişi kendisine intisap ederek Cer-râhiyye tarikatına girdi. İstanbul’a döndükten sonra Fatih Otlukçu Yokuşu’ndaki Şeyh Hüsâmeddin Cerrahî Dergâhı’nda vekâleten şeyhlik görevini ifa etmeye başladı. Babası 1910 yılında, Üsküdar Kapıağası’nda Arakiyeci Hacı Mehmed Efendi Mescidi’ndeki Cerrahî Dergâhı’nın kendi uhdesinde olan mütevellilik ve meşihatini ona devretti. Bu tarihten tekkelerin kapatıldığı 1925 yılına kadar, ikamet ettiği Karagümrük’teki Cerrahî Âsitânesi’nden her perşembe bu dergâha giderek Cerrahî âyinini icra etti. Babasının vefatından sonra (1913) Nüreddin Cerrahî Dergâhı’nın postnişini oldu. Tekkeler kapatılıncaya kadar resmen, vefatına kadar da gayri resmî olarak bu görevini sürdürdü. Ocak 1922’de Evkaf Nezâretine bir dilekçe ile müracaat ederek Nûreddin Cerrâhînin Cerrahpaşa Camii’nde saklanan bazı şahsî eşyalarının dergâha getirilmesini sağladı. Aynı yıl Cerrahî âdâb ve evradını ihtiva eden bir risale yayımladı. Soyadı kanunu çıkınca Erenden soyadını aldı. 1940 yılında dergâhın ve türbenin Evkaf müdürlüğü tarafından atölye olarak şahıslara kiraya verilmek istenmesi üzerine teşebbüse geçerek beş yıl uğraştıktan sonra burasının müzeler müdürlüğüne geçmesini temin etti. İstanbul’u Sevenler Cemiyeti’nden sağladığı para ile harap bir hal alan türbe ve tevhidhâneyi tamir ettirdi. Daha sonraki yıllarda da dergâhın bakım ve onarımı için gayret sarfederek günümüze ulaşmasını sağladı. Vefat ettiğinde dergâhın türbesine defnedildi. 1917 yılında Fatih dersiâmlarından Hoca Hüseyin Vasfı Efendi’nin kızıyla evlenen Fahreddin Efendi’nin çocuğu olmamıştır.
Tarikat geleneklerinin canlı bir şekilde yaşadığı Nûreddin Cerrahî Âsitanesi’nde doğup büyüyen Fahreddin Efendi, bu geleneklerin günümüze aktarılmasında bir köprü vazifesi görmüş olması bakımından önemli bir şahsiyettir. Aynca kendisinin de Cerrâhiyye tarikatında bazı yeni usuller ihdas ettiği bilinmektedir. Envâr-ı Hazret-i Nûreddîn-i Cerrahî adlı eserini yazmakta olduğu 1960 senesinde üçü kadın olmak üzere on dört kişiye hilâfet verdiğini belirtir. Fahreddin Efendi’nin yerine bu tarihten sonra hilâfet aldığı anlaşılan Muzaffer Ozak geçti. İlâhî tarzında şiirler kaleme alan ve aynı zamanda iyi bir musikişinas olan Fahreddin Efendi’nin bazı şiirleri bestelenmiştir.
Eserleri. 1. Envâr-ı Hazret-i Nûreddîn-i Cerrahî. Cerrâhiyye tarikatının âdâb ve erkânını, başta tarikatın pîri Nûreddin Cerrahî olmak üzere Cerrahî Âsitânesi’nde meşihat makamında bulunanların ve diğer Cerrahî halifelerinin biyografilerini ihtiva eden, ayrıca İstanbul, Bursa ve Rumeli’deki Cerrahî tekkeleri hakkında bilgi veren iki ciltlik bir eserdir. Yazma nüshası İstanbul Karagümrük’teki Türk Tasavvuf Mûsikisi ve Folklorunu Araştırma ve Yaşatma Vakfı Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. 2 Suâlnâme (İstanbul 1339). Cerrahî tarikatı âdâbıyla ilgili küçük bir risaledir. 3. Ta’rîf-nâme (İstanbul, ts.). Tarikatın evrâdıyla birlikte yayımlanmıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Fahreddin Efendi. Envâr-ı Hazret-i Nûred-dîn-i Cerrahî, İSAM Ktp., nr. 3893, I-II (daktilo edilmiş nüsha); Hüseyin Vassâf, Sefîne, V, 51-54, 274; N. Clayer, Mystiques, ‘tat et sociėtė, Les Halvetis dans t’aire balkanique de la fin du XV siėcle a nosjours, Leiden 1994, s. 45, 59, 195, 221; Kemâleddin Nomer, “Erenden (İbrahim Fahreddin)”, İstA, IX, 5158-5159.
Nihat Azamat