FAHREDDİN DİVRİĞİ

(ö.713/1313)

Türk dil âlimi ve fakih.

631 (1233) yılında Sivas’ın Divriği ilçesinde doğdu. Asıl adı Muhammed, babasının adı Mustafa’dır. Nesebinin Oğuzlar’ın Salgur boyuna kadar uzandığı


rivayet edilir. Hayatı hakkında fazla bilgi yoksa da Gazze’de hisbe teşkilâtında çalıştığı, Kahire’de Hüsâmiyye Medresesi’nde Hanefî fıkhı okuttuğu. Memlûk sultanlarından el-Melikü’n-Nâsır Muhammed b. Kalavun’a hocalık yaptığı bilinmektedir. Ders verdiği kişiler arasında ünlü müfessir ve nahiv âlimi Ebû Hayyân el-Endelüsî de bulunmaktadır. Ebû Hayyân, Kitâbül İdrâk li-Iisâni’l-Etrâk adlı eserini yazarken “üstadımız Fahreddin” diye bahsettiği hocasından çok faydalandığını belirtmektedir. İleri yaşlarda gözleri kör olan Divriğî Kahire’de vefat etti.

Kaynaklar kendisinin alçak gönüllü, arkadaşlığı iyi, güzel yazı yazan, Kur’an’ı güzel okuyan bir kimse olduğunu bildirmektedir. 1281’de Kahire Hüsâmiyye Medresesi’nde fıkıh dersleri verdiği bilinen ve Hüsâm diye tanınan oğlu Hüsâmeddin Hasan Divriğî de tanınmış bir âlimdir.

Fahreddin Divriği’nin XIII. yüzyılın sonlarında Mısır’da iken yazdığı kasideler Memlûk Türkçesi’yle yazılmış ilk örneklerden olmalıdır (Banarlı, I, 361) ancak bu şiirler günümüze ulaşmamıştır.

Eserleri. Fahreddin Divriğî çeşitli ilimlere dair çoğu manzum pek çok eser kaleme almıştır. Kaynaklardan tesbit edilebilen dokuz eserinden sadece üçü tam olarak günümüze ulaşmıştır. 1. Ümmühâtü’l-kelimeteyn. Ķaśîde fî ķavaǾidi lisâni’t-Türk ve ĶavǾ’idü lisâni’t-Türk adlarıyla da anılan eser bugüne kadar ele geçmemiştir. Büyük bir ihtimalle Arapça yazılan bu eser Memlûk Kıpçakçasının kaside şeklinde yazılmış bir grameri olmalıdır (Caferoğlu, II, 193). 2. ǾArâǿi-sü’n-nefâǿis. Farsça olduğu belirtilen (Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 143) eserin konusu bilinmemektedir. 3. el-İġrâb fi’l-iǾrâb. Nahivle ilgili olup bazı nüshaları Dımaşk Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunmaktadır (Brockelmann, II, 924; Ziriklî, VII, 99). 4. Ǿİķdü’l-beyân. Bu Arapça kaside (bediiyye) 132 beyit olup giriş mahiyetindeki ilk elli dokuz beyti bir hükümdara övgü niteliğindedir. Muhammed adını taşıyan bu hükümdar muhtemelen Divriği’nin hocalık ettiği el-Melikü’n-Nâsır Muhammed b. Kalavun’dur. Kasidenin British Museum ve Gotha kütüphanelerinde birer nüshası vardır (Brockelmann, II, 924). 5. Ķaśîde fi’l-ǾArabiyye (Ķaśîde fi’n-naĥv). Kaynaklarda Cemâleddin İbnü’l-Hâcib’in (ö. 646/1248) el-Kâfiye’sinin büyük bir kısmını ihtiva ettiği bildirilen eserin, Kemâleddin el-Üdfünî’nin el-Bedrü’s-safir adlı eserindeki kayda göre (II, vr. 166b) bitirilemediği anlaşılmaktadır (Keşfü’ž-žunûn, II, 1345; îżâĥu’l-meknûn, II, 232). 6. Şerĥu’l-Ķaśîdeti’l-müteżammine li-Ǿilmi’l-Ǿarûż. Aruzun on altı bahri ve bunlarla ilgili bazı uygulamaları (taktî ve zihâf gibi) ihtiva etmektedir. Kaynaklarda zikredilmeyen bu eserin, müellifi tarafından 668 Şevvalinin (Haziran 1270) İlk on gününde yazılan otuz bir varaklık bir nüshası Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde Selimiye Kütüphanesi’ndedir (nr. 37). 7. Ķaśîde fi’n-nücûm (Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 143). 8. el-Ķaśîdetü’n - nebeviyye. Bu kasidenin on beyti İbn Tağrîberdî’nin el-Menhelü’ś-śâfî’si ile Kureşî’nin el-Cevâhirü’l-muđıyye’si vasıtasıyla günümüze ulaşmıştır (Bk. bibl). 9. Nažmü Muħtaśari Ķudûrî. Ķudûrî’nin Hanefî fıkhıyla ilgili el-Muħtaśar adlı eserinin nazma çekilmiş şeklidir.

BİBLİYOGRAFYA:

Üdfüvî. el-Bedrü’s-safir, Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 4201, II, vr. 166b-167a; Safedî. el-Vâfi, V, 31-32; a.mlf., Nektü’l-himyân (nşr. Ahmed Zekî Bek), Kahire 1329/1911, s. 274-275; Kureşî. el-Cevâhirü’l-mudıyye, II, 88; III, 369-370; İbn Hacer, ed-Dürerül-kâmine, IV, 259-260; İbn Tağrîberdî, el-Menhelü’ş-şâfî, Nuruosmaniye Ktp., nr. 3429, vr. 385a-b; İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim (nşr. İbrahim Salih), Dımaşk 1992, s. 238; Süyûtî, Buğyetul-vuǾât, I, 246; Kınalızâde Ali Efendi, Muhtasar fî Tabakâti’l-Hanefiyye, Arkeoloji Müzesi Ktp., nr. 411, vr. 50a; Temîmî, et-Tabakâtü’s-seniyye, Nuruosmaniye Ktp., nr. 3391, vr. 386a; Kâtib Çelebi, Süllemü’l-vüsül ilâ tabakâti’l-fühûl, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1887, II, 230; Keşfü’z-zunûn, II, 1345; Müstakimzâde, Tuhfe, s. 453; Leknevî. el-Fevâǿidü’l-behiyye, s. 201; Osmanlı Müellifleri, I, 303-304; Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, s. 273; Brockelmann, GAL Suppl, II, 924; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 142-143; Îzâhu’l-meknûn, II, 232; Kehhâle, MuǾcemulmüǿellifîn, XII, 30; Banarlı. RTET, I, 361; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VII, 99; Ahmed Caferoğlu, Türk Dili Tarihi, İstanbul 1984, II, 193; Cevat İzgi, “Türk Dil Bilimcisi Divriğili Mustafaoğlu Mehmet (1233-1313)”, TDA, sy. 55 (1988), s. 113-134.

Cevat İzgi