EZHERİ, Muhammed b. Ahmed

محمّد بن أحمد الأزهري

Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Ezherî el-Herevî (ö.370/980)

Arap dil âlimi, edip ve fakih.

282’de (895) bugünkü Afganistan’ın kuzeybatısında yer alan Herat’ta doğdu. Bu sebeple Herevî nisbesiyle de anılır. Aslen Arap olduğu anlaşılmaktadır. Tahsilini Herat ve Bağdat’ta yaptı. Herat’ta İbn Hürrem diye tanınan muhaddis Hüseyin b. İdrîs ile Ebü’l-Fazl Muhammed b. Ebû Ca’fer el Münzirî’den, Bağdat’ta dil ve lügat bilgini Niftaveyh ve Zeccâc gibi ünlü âlimlerden faydalandı. Daha sonra fıkıhla meşgul olmaya başladı. Şafiî fıkhının usul ve fürûunu inceleyerek dil yönünden diğer mezhep imamlarından üstün bulduğu İmam Şafiî’nin kitaplarında geçen nâdir ve garîb kelimeleri derledi. Fıkıh ve dil çalışmalarının yanında tefsir, hadis, şiir, tarih ve diğer ilimlerle de ilgilenen Ezherî bu alanlarda da eserler verdi. Hadis ilminde âlî isnad sahibi olduğu kaynaklarda belirtilir.

Ezherînin karşılaştığı bir olay onu daha çok dil çalışmasına sevketti. 312 (924) yılında hacdan dönerken içinde bulunduğu kafile ile birlikte Karmatîler’in eline esir düştü. İki yıl süren esaret hayatı boyunca bedevî Araplar’ dan faydalanarak garîb kelimeleri topladı ve bu malzemeyi Tehźîbü’l-luġa adlı ünlü kitabında değerlendirdi. Ezherî aynı zamanda, “Sâhibü’l-garîbeyn” diye tanınan Ebû Ubeyd Ahmed b. Muhammed el-Herevî ile Ebû Üsâme Cenâde b. Muhammed ve Karrâb gibi ünlü âlimlere hocalık etmiştir.

Kendisinden önceki dil âlimlerini güvenilirlik açısından ikiye ayıran Ezherî güvendiklerini beş tabaka halinde inceler. Güvenmediklerinden Leys b. Muzaffer (ö. 187/803’ten sonra), Kutrub, İbn Düreyd ve Büştî gibi dilcileri Arapça’yı bozdukları gerekçesiyle tenkit eder. Ancak kendi çalışmaları da İbn Manzûr gibi bu sahanın otoriteleri tarafından eleştirilmiştir. Ezherî Rebîülâhir 370’te (Ekim 980) Herat’ta vefat etti.

Eserleri: 1. Tehźîbü’l-luġa’. Müellif ömrünün sonlarına doğru yazdığı bu meşhur eserinde harflerin telaffuzunu esas alarak Halil b. Ahmed’in (ö. 170/786) Kitâbü’l-ǾAyn’ında uyguladığı usulü benimsemiştir. Birçok kütüphanede yazma nüshaları bulunan eser aralarında Abdüsselâm Hârûn, Muhammed Ali en-Neccâr, M. Abdülmün’im el-Hafâcî ve M. Ebü’l-Fazl İbrahim’in de bulunduğu bir grup âlim tarafından neşredilmiştir (I-XV, Kahire 1964-1967, 1979). Ezherî’nin bu konuda ayrıca Kitâbü Tefsiri ıślâĥi’l-manŧıķ, Kitâbü’l-Edevat ve mahiyeti bilinmeyen Kitâbü MaǾrifeti’ś-śubĥ adlı eserlerinin bulunduğu kaydedilmektedir. 2. ez-Zâhir fî ġaribi elfâži’ş-ŞâfiǾî. İmam Şafiî’nin en yakın arkadaşı ve talebesi olan İsmail b. Yahya el-Müzenî’nin İmam Şafiî’nin kitaplarından kısaltarak meydana getirdiği Muħtaśarü’l-Müzenî adlı eserinde geçen garîb ve nâdir kelimelerin açıklamalarını ihtiva eder. Bir fıkıh lügati niteliğindeki eser Muhammed Cebr el-Elfî tarafından tahkik edilerek yayımlanmıştır (Kuveyt 1399/1979) Selahattin Kıyıcı, Ezherî ve onun bu eseri üzerinde bir doktora çalışması yapmıştr (Bk. bibl). 3. Kitâbü MeǾÂnil-ķırâǿât Kıraat meselelerinin sûrelere göre teker teker ele alındığı eserin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Reşid Efendi, nr. 22). 4. Kitâbü Tefsîri esmâǿi’l-ĥüsnâ (Sezgin, VIII, 204).

Ezherî’nin bunlardan başka et-Taķrîb fi’t-tefsîr, Kitâbü Ǿİleli’l-ķırâǿât, Nâsihu’l-Ķurǿân ve mensûħuh, Kitâbü’r-Rûĥ ve mâcâǿe fîhi mine Ķurǿân ve’s-Sünne, MeǾânî şevâhidi ġaribi’l-ĥadîŝ, Ġarîbü’l fıķh (Bunun bir önceki kitap veya ez-Zâhir ile aynı eser olabileceği İleri sürülmektedir), Kitâbü’r-Red Ǿale’l-Leyŝ (Halîl b. Ahmed’in talebesi olup onun eserini ikmal eden Leys b. Muzaffer’in Kitâbü’l-ǾAyn’daki hataları hakkındadır), Kitâbü’l-Ħayż, MuǾallaķāt-ı SebǾa’yı açıkladığı Tefsîrü’s-SebǾi’ŧ-ŧıvâl ile Kitâbü Tefsîri şiǾri Ebî Temâm (Tefsîru Dîvâni Ebî Temmâm) ve Aħbâru Yezîd b. MuǾâviye adlı eserleri kaynaklarda zikredilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA:

Ezherî, Tehzîbü’l-luğa, I, 1-54, ayrıca naşirlerin mukaddimesi, s. 5-32; a.mlf., ez-Zâhir fi ğarîbi elfâzi’ş-ŞâfiǾî (nşr. Muhammed Cebr el-Elf), Kuveyt 1399/1979, nâşirin mukaddimesi, s. 7-22; Kemâleddin el-Enbârî, Nüzhetü’l-elibbâǿ (nşr. Muhammed Ebü’l-Fazl), Kahire 1386/1967, s. 323-324; Yâkut, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XVII, 164-167; İbnü’l-Kıftî, Inbâhû’r-ruvât, IV, 177-181; İbn Hallikân, Vefeyât, IV, 334-336; Zehebî, AǾlâmün-nübelâǿ, XVI, 315-317; Safedî, el-Vâfî, II, 45-46; Sübkî, Tabakât, III, 63-68; İsnevî, Tabakatü’ş-ŞâfiǾiyye, I, 49; Fîrûzâbâdî, el-Bülğa (nşr. Muhammed el-Mısrî), Kuveyt 1407/1987, s. 186; Süyûtî, Buğyetü’l-vuǾât, I, 19-20; Dâvûdî, Tabakâtü’l-müfessirîn, II, 61-63; İbnü’l-İmâd, Şezerât, III, 72-73; Hânsârî, Ravzâtü’l-cennât, VII, 336-338; Brockelmann, GAL, I, 134-135; Suppl, I, 197; Hediyyetü’l-’ârifîn, II, 49; C. Zeydân, Âdâb (Dayf), II, 309-310; Sezgin, GAS, VIII, 201-205; Ömer Ferruh, Târihul-edeb, II, 517-520; Selahattin Kıyıcı, Muhammed el-Ezherî, Hayatı ve ez-Zâhir fi garibi elfâzi’l-İmâm eş-Şâfiî (doktora tezi, 1985), Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, s. 42-117; R. Blachere, “al-Azhari”, EI² (İng), I, 822.

Selahattin Kıyıcı