EZHERÎ, Hâlid b. Abdullah

خالد بن عبد الله الأزهري

Ebü’l-Velîd Zeynüddîn Hâlid b. Abdillâh b. Ebî Bekr el-Vakkad el-Ezherî (ö.905/1499)

Arap dil âlimi.

838 (1435) yılı civarında Yukarı Mısır’ın (Saîd) Cerce şehrinde doğdu. Bu sebeple Cercâvî (Cercî, Cercevî) nisbesiyle de anılır. Tehźîbü’l-luġa müellifi Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed el-Ezheri’nin (ö. 370/980) soyundan geldiği söylenmektedir (Hansârî, III, 278) Küçük yaşında ailesiyle birlikte Kahire “ye yerleşti. Otuz altı yaşına kadar ilimle meşgul olmayan, görevi Câmiu’l-Ezher’in kandillerini yakmaktan ibaret olduğu için sonraları “Vakkād” diye anılacak olan Ezheri bir gün lamba yakarken fitili bir talebenin kitabı üzerine düşürdü. Talebenin kendisini “cahil herif diye azarlaması üzerine tahsile başladı. Kur’an’ı ezberleyip bazı temel eserleri okuduktan sonra Ezher’e girdi. Yaîş el-Mağribî, Ali b. Abdullah es-Senhûrî, Emîn el-Aksarâyî, Muhammed b. Abdülmün’im el-Cevcerî ve İbrahim el-Aclûnîden çeşitli ilimleri tahsil etti. Bir süre de Sehâvî’nin talebesi oldu (Sehâvî, III , 172). Öğrenimini tamamladıktan sonra ders vermeye başladı. Hayatı talebe okutmak ve eser telif etmekle geçen Ezherî’nin meşhur talebeleri arasında İrşâdü’s-sâri müellifi Kastallânî de bulunmaktadır. Ezherî 19 Muharrem 905’te (26 Ağustos 1499) Kahire’de vefat etti.

Eserleri: Daha çok Arap grameri sahasında şöhret bulan Ezherînin eserlerinin en belirgin özelliği sade ve kolay anlaşılır bir dille yazılmış olmalarıdır. Bilinen eserleri şunlardır: 1. el-Havâ-şi’l-Ezheriyye fî halli elfâzi’l-Mukaddimeti’l-Cezeriyye (Kahire 1304). İbnü’l-Cezerî’nin tecvide dair risalesi üzerine yazılan bu şerh 867’de (1462) tamamlanmıştır. 2. Temrinü’ŧ-ŧullâb ilâ śınâǾati’l-iǾrâb. MuǾaribü’l-Elfiyye adıyla da tanınan ve İbn Mâlik et-Tâî’nin el-Elfiyye’sindeki beyitlerin i‘rabını yaparak nâdir kelimelerini açıklayan bu şerh 886’da (1481) tamamlanmış ve birçok defa basılmıştır (Bulak 1252, 1292; Kahire 1274 [taşbaskı], 1289, 1292, 1299, 1301, 1302, 1305, 1308, 1310, 1312, 1317, 1335, 1374; Bulak 1294; İstanbul 1305). 3. Şerĥu’l-Âcurrûmiyye. İbn Âcurrûm’un el-Âcurrûmiyye’si üzerine kaleme alınan bu şerh 887 (1482) yılında tamamlanmıştır. Eser ilk defa Hollanda’da (nşr. Schnabel, Amsterdam 1756), daha sonra da Mısır’da (Bulak 1251, 1259, 1274, 1280, 1284, 1290; Kahire 1262, 1265, 1281, 1290) ve Fas’ta (1315) basılmıştır. Kitap üzerine Muhammed Mücâhid Ebü’n-Necâ bir haşiye yazmıştır (Bulak 1284; Tunus 1290; Kahire 1305, 1306, 1319). 4. İǾrâbul Âcurrûmiyye. Bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Serez, nr. 2859, vr. 30t-44b). 5. et-Taśriĥ bi-mažmûni’t-Tavžiĥ. Şerĥu’t-Taśriĥ Ǿale’t-Tavżîĥ adıyla da anılan eser, İbn Hişâm en-Nahvînin Evđaĥu’l-mesâlik ilâ El-fiyyeti İbn Mâlik adlı şerhine yazdığı bir hâşiye olup 896 (1491) yılında tamamlanmıştır. Eser, kenarında Yâsîn el-Uleymî el-Hımsînin açıklamalarıyla birlikte basılmıştır (Bulak 1294; Kahire 1305, 1325, 1326, 1954). 6. Mûśılu’ŧ-ŧullâb ilâ ĶavaǾidi’l-iǾrâb. İbn Hişâm en-Nahvî’nin el-İǾrâb Ǿan ķavâ’idi’l-iǾrâb adlı eseri üzerine yazdığı ve 898’de (1492) bitirdiği bu şerh İstanbul (1285) ve Kahire’de (1299, 1308) basılmış, ayrıca Abdülkerîm Mücâhid ve Sa’d Abdülhâdî Teym (Amman 1985) ve Muhammed İbrahim Salim (Kahire 1989) tarafından yayımlanmıştır. Ezher şeyhi Hasan el-Attâr’ın da bu esere bir hâşiye yazdığı bilinmektedir. 7. el-Mukaddimetü’l-Ezheriyye fî Ǿilmi’l-ǾArabiyye. Ezher’de el-Âcurrûmiyye’den sonra uzun süre okutulan bu kitap Ezherî’nin en mühim eseri olup kendisinin şerhiyle birlikte basılmıştır (Bulak 1252, 1287; Kahire 1307). Eser üzerinde ayrıca Zeynüddin Mansûr’un el-ǾUķū-dü’l-cevheriyye fî ĥalli elfâži’l-Ezheriyye adlı bir şerhi. Hasan el-Attâr (Bulak 1270; Kahire 1275, 1281, 1284, 1297, 1299, 1301, 1304, 1307, 1317, 1345), Muhammed b. Muhammed es-Sünbâvî (Bulak 1286, 1296), Muhammed Mücâhid Ebü’n-Necâ (Kahire 1312) ve Ebû Bekir eş-Şenvânî’nin haşiyeleri bulunmaktadır. 8. el-Elġāzun-naĥviyye. Elġāzü’ş-şeyħ Ħâlid adıyla da anılan eser basılmıştır (Kahire 1281, 1304). 9. Şerĥu’l-Kâfiye (GAL Suppl, I, 534). Muhammed el-Fehhâm, herhalde Brockelmann’ın Dımaşk Zâhiriyye Kütüphanesi’yle ilgili kısaltmasını (Dam. Z.) yanlış anladığı için bu eserin Damadzâde (Murad Molla) Kütüphanesi’nde bulunduğunu söylemiştir (MMLA XXXII, 24). 10. Şerĥu’l-ǾAvâmi-li’l-miǿe. Abdülkāhir el-Cürcânî’nin el-Ǿavamilül-miǿe’sinin


şerhi olup Bedrâvî Zehrân tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1988). 11. Taķyîd fi’l-ĥamdi ve’ş-şükr. Bilinen nüshası Rabat Kütüphanesi’ndedir (nr. 544). 12. Bulûġu’l-emel fî fenni’z-zecel. Zecel türü şiirden bahseden eserin nüshası Muhammed el-Fehhâm tarafından gösterilen yerde (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 1273) mevcut değildir. 13. eŝ-Ŝimârü’l-Ǿâni’a fi’l-uśûl (GAL Supp, II, 23). 14. TebsÎru âyeti “felâ uķsimü bimevâķıǾi’n-nücûm” (a.g.e., ay). 15. Şerĥu Ķaśîdeti’l-bürde. Bûsîrî’nin Ķaśîdetü’l-bürde’sinin şerhi olup 903 (1498) yılında tamamlanmıştır. Eser Bulak’ta (1297), Kahire’de (1282, 1286, 1302, 1304, 1308) ve İskenderiye’de (1288) basılmış, ayrıca Muhammed Ali Hasan tarafından Bağdat’ta yayımlanmıştır (1961, 1966).

BİBLİYOGRAFYA:

Hâlid b. Abdullah el-Ezherî, Temrînü’t-tullâb fi şınâǾati’l-iǾrâb, İstanbul 1305, s. 2; a.mlf., Mûşılü’t-tullâb, Kahire 1325, Mukaddime; Sehâvî, ed-Dav’ul-lâmiǾ, Beyrut, ts., III, 171-172; Gazzî, el-Kevâkibü’s-sâǿire, I, 188; İbnü’l-İmâd, Şezerât, Beyrut, ts., VIII, 26; Ali Paşa Mübarek, el-Hıtatü’t-Tevfîkıyye, Kahire 1990, X, 53; Hânsârî, Ravzâtü’l-cennât, Tahran 1391, III, 278-279; Serkîs, MuǾcem, I, 811-812; Brockelmann. GAL, I, 362; II, 34-35; Suppl, I, 524, 534; II, 22-23; a.mlf., “Ezherî”, İA, IV, 442; a.mlf., “al-Azhari”, EI² (İng), I, 821; Îzâhu’l-meknûn, I, 293; II, 229, 543; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿel-lifîn, IV, 96; Nüveyhiz, MuǾcemü’l-müfessirîn, I, 171; Ziriklî, el-AǾ lâm (Fethullah), II, 297; Ömer Ferruh; MeǾâlimü’l-edebi’l-ǾArabî, Beyrut 1985, I, 141-149; Muhammed el-Fehhâm, “eş-Şeyh Hâlid el-Ezherî”, MMLA, XXXII (1393/1973), s. 18-24.

Ahmet Turan Arslan