EZDÎ, Yezid b. Muhammed
(يزيد بن محمّد الأزدي)
Ebû Zekeriyyâ (Ebû Zevke) Yezîd b. Muhammed b. İyâs el-Mevsılî el-Ezdî (ö. 334/946-46)
Musullu Tarihçi ve muhaddis
Kaynaklarda hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Kadılık yaptığı bilinmekle beraber hangi şehirde ve hangi tarihlerde bu görevde bulunduğu tesbit edilememiştir. Ezdî, Muhammed b. Ahmed b. Ebü'l-Müsennâ el-Mevsılî, İshak b. Hasan el-Harbî, Ubeydullah b. Gannâm, Ali b. Hasan el-Kattân, Hasan b. Saîd b. Mihrân, Mutayyen el-Hadra-mî ve diğer bazı muhaddislerden hadis rivayet etmiş, kendisinden de Muzaffer b. Muhammed et-Tûsî, İbn Cümey” el-Gassânî ile Nasr b. Ebû Nasr et-Tûsî ve Ebü'l-Hasan b. Cami' rivayette bulunmuşlardır. Hadiste hafız olan Ezdî'nin rivayet ettiği hadisleri öğrencisi İbn Cümey1 el-Gassânî Muccem'inde toplamıştır.
Ezdî cesur bir âlim olup Abbasîler devrinde yaşadığı halde eserinde onları açıkça tenkit etmiş, halife ve valilerin yaptıkları zulüm ve haksızlıklara yer vermiş, hatta Emevîler'in Abbasilerden daha hayırlı bir hanedan olduğunu söylemekten çekinmemiştir.
Eserleri: 1- Târîhu'l-Mevşil. Musul'un tarihi hakkında yazılmış ilk eser olup mahallî tarih yazıcılığının güzel Örneklerinden birini teşkil eder. Tamamı üç cilt olan eserin sadece II. cildi günümüze intikal etmiştir. Ezdî, 101-224 (719-838) yılları arasındaki olayları ihtiva eden bu ciltte Musul'da hüküm süren hanedanlar, burada meydana gelen önemli siyasî olaylar hakkında bilgi vermekte, Musul'da valilik ve kadılık yapanlarla diğer bazı önemli simaların biyografilerini anlatmaktadır. Ayrıca bazı valilerin faaliyetlerinden, bunların Dımaşk ve Bağdat'taki merkezî hükümetle olan ilişkilerinden, halifelerin Musul'un yönetimiyle ilgili düşüncelerinden, şehrin mâruz kaldığı felâketlerden, Musul ve civarına yerleşen Yemenli kabilelerin ensâbından, siyasî sahadaki etkinlikleri ve savaşlardaki kahramanlıklarından, bu kabilelere mensup ünlü simalardan bahseder. Müellif eserini esas itibariyle Musul'un tarihine tahsis etmekle beraber Abbasî ihtilâli, zındıkların Halife Mehdî-Billâh ve Hâdî-İlelhak zamanındaki faaliyetleri, doğuda ve kuzeyde meydana gelen çeşitli savaşlar, Mu'tasım-Billâh devrindeki Türk nüfuzu ve Muhammed b. Hâmid et-Tûsî'nin Bâbek el-Hürremî ile savaşması gibi hususlardan da bahseder. Ezdî birçok konuda Taberînin Tarih “ini esas almış ve onun tesirinde kalmıştır. Bununla beraber Taberî'nin ve diğer tarihçilerin kaydettiği birçok Önemli olaya eserinde yer vermemiştir. Abbasî Halifesi Ebû Ca'fer el-Mansür'un amcası Abdullah b. Ali'ye yazdığı eman
mektubunun tam metni ve bazı muhaddis ve âlimlerin hayatlarına dair malumat sadece Târîhu'l-Mevşü'de bulunmaktadır. 700 beyit kadar şiirin yer aldığı eserde zaman zaman çeşitli ilmî meselelere ve tartışmalara da temas edilmektedir. Kitapta 124 (741-42) ve 152 (769) yıllarına ait olayların atlanmış olması ya müstensih hatası veya müellifin bu yıllarda cereyan eden olayları kayda değer görmemesiyle izah edilebilir. Ezdî kitabını çeşitli kaynaklardan ve şifahî rivayetlerden istifade ederek hazırlamıştır. İbn Ebû Tâhir Tayfur, Taberî ve Ya”-kübî'nin Târih'en, Mes'ûdî'nin Mürû-cü'z-zeheb'L İbn Kuteybe'nin eJ-Macd-rif i, Ebû Hanîfe ed-Dîneverrnin el-Ahbâru't-tıvâl'ı, Ebû Ömer el-Kindî'nİn el-Vülât ve’l-kudât'ı Belâzürî'nin Fütû-hu'l-büidân'ı eserin başlıca kaynaklarını teşkil eder. Sahasındaki en başarılı çalışmalardan kabul edilen Târihu’l-Mevşıî siyasî tarih açısından olduğu kadar ilim, kültür ve medeniyet tarihi bakımından da değerli ve orijinal bir kaynaktır. İzzeddin İbnü'l-Esîr ve İbn Haldun gibi pek çok tarihçi Musul tarihiyle ilgili olaylarda Târîhu'l-MevşıH kaynak olarak kullanmış, hatta bazı kısımları iktibas etmiştir. Bilinen tek nüshası Chester Beatty koleksiyonu (Dublin-İr-landa) arasında bulunan (nr. 3030) Târîhu'l-Mevşıl'in Kahire Dârü’l-kütübi'l-Mısriyye (Tarih, nr. 2475) ve el-Hizânetü't-Teymûriyye'de fotokopileri (Tarih, nr. 2303) mevcuttur. Eser Ali Habîbe tarafından neşredilmiştir (Kahire 1387/1967). 2- Kitâbü Tabakâti’l-muhaddisîn. Kaynaklarda adı Kitâbü Tabakâ-ti'l-'ulemâ3 min ehli'l-Mevşıî, Kitâbü Tabaköti 1 -culemâ3 ve'l-muhad-dişîn min ehli'l-Mevşıl, Tabakâtü'l-'ulemâ3 bi’l-Mevşü, Tabakâtii ehli'l-Mevşıl, Tabakâtii muhaddişî ehli'l-Mevşıl, Târîhu muhaddişi’l-Mevşıl gibi değişik şekillerde kaydedilen (Ezdî, s. 301; Yâküt, V, 225; İbn Hacer, Tehzîbü't-Tehztb, 111, 297; îbn Mâkûlâ, I, 176-177) ve başta muhaddisler olmak üzere Musul'da yetişmiş âlimlerin biyografilerini ihtiva eden eser zamanımıza intikal etmemiştir. Hakkındaki bilgiler çeşitli rical ve tabakat kitaplarında mevcut nakil ve iktibaslara dayanmaktadır. 3- el-Kabâ'il ve’l-hıtat. Musul'a gelip yerleşen çeşitli kabilelerin kollarından, neseplerinden, onlarla ilgili haber ve rivayetlerden ve İslâmî devirde yetişen âlim ve fakihlerden bahseden bir eser olup (Ezdî, s. 96) günümüze ulaşmamıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Ezdî. Târîhu'l-Meuştt (nşr. Ali Habîbe), Kahire 1387/1967, naşirin mukaddimesi, s. 6-31; İbn Cümey' el-Gassânî. Mu'cemü'ş-şüyûh (nşr. Ömer Abdüsseiâm Tedmürî), Beyrut 1407/1987, II, 379; İbn Mâkûlâ. el-lkmâl, I, 176-177; Yâküt. Mu'cemü'l-büldân, V. 225; İbnü'l-Esîr. üsdul-ğabe, I, 11; Zehebî, Aclâmü'n-nübetâ', XV. 386-387; a.mlf., Tezkiretul-huffâz, III. 894-895; İbn Hacer, Lisânü'l-Mİzân, 111, 257, 261-262; a.mlf.. Tehztbü't-Tehzîb, III, 297; Sehâvî. el-İ'tân bi't-tevbîh, s. 283; Süyûtî. Tabakâtul-huffâz (Ömer), s. 366; Keşfü'z-zunûn, I, 307; Brockelmann. GAL SuppL, I, 210; A. J. Arberry, The Chester Beatty Libraıy A Hand List of the Arabic Manuscripts, Oxford 1955, 1, 11; Kehhâ-le. Mucemü'l-muellifln, XIII, 238; Sezgin. GAS, 1, 348, 350; Müneccid. Mu'cem, ili, 49-50; F. Rosenthal. A Histoıy of Müslim Historiography, Leiden 1968. s. 121, 153-154, 482, 545; a.mlf., “al-Azdi”, '/?(İng.), I, 813; Paul G. Forand, “The Governors of Mosui According to al-Azdı's Tarikh al-Mawsil”, JAOS, LXXX!X (1969), s. 88-105.
Abdülkerim Özaydın