et-TİBYÂN fî AKSÂMİ’l-KUR’ÂN
(التبيان في أقسام القرآن)
İbn Kayyim el-Cevziyye’nin (ö. 751/1350) Kur’ân-ı Kerîm’deki yeminlere dair eseri.
İlk baskılarından itibaren bu adla tanınan eserin İbn Kayyim’in diğer kitaplarından farklı olarak bir mukaddime ihtiva etmediği gerekçesiyle ona ait başka bir eserin parçası olması ihtimalinden söz edilmişse de (et-Tibyân fî aķsâmi’l-Ķurǿân, s. 6) bu düşüncenin eserin eksik nüshalarına dayanılarak ileri sürüldüğü anlaşılmaktadır. Zira mukaddime sayfasını da içeren Princeton nüshasını neşreden Abdullah b. Sâlim el-Batâtî, onun hem müstakil bir eser hem de adının mukaddimede geçtiği şekliyle et-Tibyân fî eymâni’l-Ķurǿân olduğunu ortaya koymuştur (bk. bibl.). İbn Kayyim’in bazı kitaplarında Eymânü’l-Ķurǿân ve Aķsâmü’l-Ķurǿân adlarıyla bu eserine atıfta bulunması (meselâ bk. ed-Dâǿ ve’d-devâǿ, s. 56, 309), Şemseddin İbn Tolun’un bu eseri Ħulâśatü’t-tibyân fî eymâni’l-Ķurǿân adıyla ihtisar etmesi ve çeşitli kaynaklarda müellifin böyle bir eserinden söz edilmesi de aynı gerçeği göstermektedir (Süyûtî, IV, 46; Keşfü’ž-žunûn, I, 341).
151 fasla ayrılan eserin mukaddimesinde Kur’an’da geçen yeminler, bunların, üzerine yemin edilen hususlarla irtibatı, yeminlerin mezkûr ya da mukadder cevaplarıyla bu yeminlerdeki sırlar ve hikmetler üzerinde durulacağı belirtilmiştir. Baş tarafta Kur’an’da yeminin mevcudiyeti, çeşitleri ve faydası gibi konularda genel bilgilerden sonra tek tek yeminlerin açıklanmasına geçilmiştir. Ancak bu kısımda söz konusu edilen yeminler sadece Cenâb-ı Hakk’a ait açık yeminlerin bir bölümünden ibaret olup yaratılmışlardan hikâye yoluyla aktarılan ya da gizli olan yeminler üzerinde durulmamıştır. Bunun yanında incir ve zeytinin faydaları, gece ve gündüz, rüzgâr, kalem çeşitleri ve insanın yaratılışı gibi hususlarda zaman zaman uzun bilgilere yer verildiği dikkati çekmektedir. Yeminlerin izahında ilgili âyetlerin üzerinde Arap dili ve edebiyatı, eşbâh ve nezâirle kıraatler açısından durularak başta Selef âlimlerinden olmak üzere nakiller yapılmış, âyetlerden çeşitli hükümler çıkarılarak görüşler ortaya konmuş, ayrıca felsefe, kelâm ve tabiat âlimlerine cevaplar verilmiştir. Çeşitli hadis derlemelerinin yanı sıra Mukātil b. Süleyman, Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ, Zeccâc, Ma‘mer b. Müsennâ ile Vâhidî’nin tefsirleri et-Tibyân’ın kaynakları arasında sayılabilir.
Ebû Amr İbn Zekvân’a nisbet edilen Aķsâmü’l-Ķurǿân ve cevâbühâ adlı çalışma dışında (DİA, XX, 462) et-Tibyân modern döneme kadar Kur’an’daki yeminler konusunda yazılmış tek eser olma özelliğini korumuş ve bu durum İbn Kayyim’in eserini vazgeçilmez bir başvuru kaynağı haline getirmiştir (et-Tibyân’ın çeşitli kaynaklar üzerindeki etkisi ve ondan yapılan iktibaslar için bk. et-Tibyân fî eymâni’l-Ķurǿân, s. 57-58). Bununla birlikte eser konuyla ilgisiz uzun açıklamalara yer verildiği, sisteminde bazı karışıklıkların bulunduğu ve yeminle ilgili âyetlerin sadece bir kısmına temas edildiği gerekçesiyle eleştirilmiştir (Ferâhî, s. 35; Selâmî, s. 16; Hûlî, s. 40). Çeşitli baskıları bulunan eserin (Mekke 1321; nşr. Muhammed Hâmid el-Fıkī, Kahire 1352, 1388/1968; nşr. Tahâ Yûsuf Şâhin, Kahire 1388/1968; Beyrut 1402/1982, 1994; Sayda 2003) ilmî neşrini Muhammed Zührî en-Neccâr (I-II, Riyad 1399/1979), Muhammed Şerîf Sükker (Beyrut 1409/1988), İsâm Fâris el-Haristânî (Beyrut 1414/1994), Ebû Abdurrahman Âdil b. Ahmed Hâmid Muhammed (İskenderiye 2002) ve et-Tibyân fî eymâni’l-Ķurǿân adıyla Abdullah b. Sâlim el-Batâtî (Mekke 1429) gerçekleştirmiş, ayrıca Hamza b. Muhammed b. Ali Useyrî tarafından aynı isimle hazırlanan iki ciltlik yüksek lisans tezinde (1422, Mekke Ümmülkurâ Üniversitesi) eserin tahkiki yanında ilmî analizi yapılmıştır (et-Tibyân fî eymâni’l-Ķurǿân, s. 59-60).
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Kayyim el-Cevziyye, et-Tibyân fî aķsâmi’l-Ķurǿân (nşr. Tâhâ Yûsuf Şâhin), Beyrut 1402/1982, s. 6; a.mlf., ed-Dâǿ ve’d-devâǿ (nşr. Ali b. Hasan el-Halebî el-Eserî), Demmâm 1419/1999, s. 56, 309; a.mlf., et-Tibyân fî eymâni’l-Ķurǿân (nşr. Abdullah b. Sâlim el-Batâtî), Mekke 1429, neşredenin girişi, tür.yer.; İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 405; Süyûtî, el-İtķān (Ebü’l-Fazl), IV, 46; Keşfü’ž-žunûn, I, 341; el-Fihrisü’ş-şâmil: ǾUlûmü’l-Ķurǿân, maħŧûŧâtü’t-tefsîr ve Ǿulûmüh (nşr. el-Mecmau’l-melekî), Amman 1989, I, 602; Abdülhamîd (Hamîdüddin) Ferâhî, İmǾân fî aķsâmi’l-Ķurǿân, Dımaşk-Beyrut 1415/1994, s. 35-38; Muhammed el-Muhtâr es-Selâmî, el-Ķasem fi’l-luġa ve fi’l-Ķurǿân, Beyrut 1999, s. 14-18; Emîn el-Hûlî, Arap-İslam Kültüründe Yenilikçi Yaklaşımlar (trc. Emrullah İşler-Mehmet Hakkı Suçin), Ankara 2006, s. 40; Tayyar Altıkulaç, “İbn Zekvân, Ebû Amr”, DİA, XX, 462.
Mehmet Suat Mertoğlu