et-TA‘RÎFÂT
(التعريفات)
Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin (ö. 816/1413) İslâmî ilimlere dair terimler sözlüğü.
Müellifin belirttiğine göre İslâmî ilimler alanında kendi devrine kadar yazılmış belli başlı eserlerden derleme yoluyla meydana getirilen bu sözlük talebelere kolaylık sağlamak amacıyla yazılmış ve alfabetik düzenlenmiştir. Eserde tefsir, hadis, fıkıh, kelâm, tasavvuf, Arap dili ve edebiyatı, felsefe, mantık, matematik, astronomi, tıp gibi ilimlerde kullanılan önemli terimlere yer verilmiştir. Terimlerin sözlük anlamlarından sonra farklı ilimlerdeki tarifleri yapılmış, bazılarının sözlük mânalarına işaret edilmeden doğrudan tanımlarına geçilmiştir. Son derece veciz, yalın ve ince tanımların bulunduğu eserde tasavvuf ve felsefe gibi alanlarda bir kısım terimlerin tarifleri muğlak kalmıştır. Tanımlarda dil bilimlerinde Sîbeveyhi, Ali b. Hamza el-Kisâî, Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ; fıkıhta Ebû Hanîfe, Ebû Yûsuf ve İmam Şâfiî; tasavvufta başta Muhyiddin İbnü’l-Arabî olmak üzere Ebû Tâlib el-Mekkî ve Abdülkerîm el-Kuşeyrî gibi âlimlerin eserlerinden faydalanılmıştır. Alfabetik dizimde bazı karışıklıkların görüldüğü sözlükte bazan bir terimin çeşitli ilim dallarında hangi anlamda kullanıldığı belirtilmiş, bazan da sadece bir ilim dalındaki anlamı verilmiştir. Her ne kadar Cürcânî’den önce Fârâbî’nin İĥśâǿü’l-Ǿulûm’u, İbn Sînâ’nın Aķsâmü’l-Ǿulûm’u, Hârizmî’nin Mefâtîĥu’l-Ǿulûm’u, Fahreddin er-Râzî’nin Ĥadâǿiķu’l-envâr’ı, Fergānî’nin Leŧâǿifü’l-iǾlâm’ı gibi, ilimlerin tanıtımı yanında kısmen terimlere de yer verilen ansiklopedik eserler yazılmışsa da et-TaǾrîfât değişik ilim dallarıyla ilgili terimleri alfabetik sırayla bir araya getiren ilk eser olma özelliğine sahiptir. 1500 civarında terimin bulunduğu, günümüze kadar önemli bir ihtiyacı karşılayan eser daha sonra Tehânevî’nin Keşşâfü Iśŧılâĥâti’l-fünûn ve’l-Ǿulûm’u, Ebü’l-Bekā’nın el-Külliyyât’ı ve Rıza
Tevfik’in Mufassal Kāmûs-ı Felsefe’sinin de önemli bir kaynağı olmuştur.
et-TaǾrîfât’ın Türkiye kütüphanelerinde mevcut 160’tan fazla yazma nüshasından başka (eski tarihli olanlarının bazıları için bk. Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3203, Şehid Ali Paşa, nr. 2607; Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, Arapça, nr. 4170; Burdur İl Halk Ktp., nr. 442) dünyanın belli başlı kütüphanelerinde birçok yazması bulunmaktadır. İlk defa Arapça metni ve Fransızca tercümesiyle birlikte Silvestre de Sacy tarafından yayımlanan eser (Paris 1818) daha sonra çeşitli yerlerde neşredilmiştir (İstanbul 1253; nşr. Gustav Leberecht Flügel; İbnü’l-Arabî’nin el-Iśŧılâĥâtü’ś-śûfiyye’siyle birlikte Leipzig 1261/1845; Kahire 1283; Saint Petersburg 1897). Bunların ardından tashihli ve tashihsiz birçok baskısı ile neşri gerçekleştirilmiştir (tashih: M. el-Gamrâvî, Kahire 1321; tashih: Ahmed Sa‘d Ali, Kahire 1357; nşr. İbrâhim el-Ebyârî, Kahire 1403; nşr. Abdurrahman Umeyre, Beyrut 1987; nşr. M. Abdülhakîm el-Kādî, Kahire 1411/1991; nşr. M. Abdülmün‘im el-Hifnî, Kahire 1991). Eseri Umrân Alizâde (Tebriz 1360 hş.), Hasan Seyyid Arab ve Sîmâ Nurbahş Farsça’ya (Tahran 1377 hş.), Maurice Gloton Fransızca’ya (Beyrouth 2006) ve Arif Erkan Türkçe’ye (Arapça-Türkçe Terimler Sözlüğü Kitâbü’t-Ta‘rîfât, İstanbul 1993) çevirmiştir. Kapalı görülen bazı terimler Türkçe tercümede dipnotta açıklanmış, bazı eksiklikler tamamlanmıştır. et-TaǾrîfât’a Muhammed Abdürraûf el-Münâvî et-Tevķīf Ǿalâ mühimmâti’t-teǾârîf adıyla bir zeyil yazmıştır (nşr. Muhammed Rıdvân ed-Dâye, Beyrut 1410/1990). Ayrıca yazarı meçhul Mütemmimâtü TaǾrîfât adlı bir eser mevcuttur (İstanbul 1275). et-TaǾrîfât üzerine Kemalpaşazâde’nin ta‘lîk ve hâşiyelerinin bulunduğu kaydedilir. Tâlib Fâikîzâde Fehmi takma adıyla Abdurrahman Fehmi et-TaǾrîfât’ı bazı ilâvelerle Türkçe’ye çevirmiş ve baş tarafından bazı kısımlarını Mecmûa-i Ebüzziya’nın değişik sayılarında yayımlamıştır (İstanbul 1314-1315). Eserin “el-Hacarâtü’l-pamsü’l-ilâhiyye” ve “el-İnsânü’l-kâmil” maddelerini İsmâil Hakkı Bursevî Risâletü’l-hazarât adıyla şerhetmiş (Süleymaniye Ktp., Mihrişah Sultan, nr. 189, vr. 136a-164b), ayrıca Maârif dergisinde A. Şâkir ve Nüzhet imzalarıyla yirmi sekiz sayı devam eden “Ta‘rîfât-ı Seyyid” tercümesi yayımlanmıştır (1891-1896). Riyad’daki Dârü Tavîk adlı yayınevi Muħtaśaru Kitâbi’t-TaǾrîfât adıyla sözlüğün bir ihtisarını hazırlatıp neşretmiştir (Riyad 1415/1994).
BİBLİYOGRAFYA:
Seyyid Şerîf el-Cürcânî, et-TaǾrîfât, İstanbul 1253, s. 2; a.e. (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), Kahire 1403, s. 19, ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 15-17; a.mlf., Arapça-Türkçe Terimler Sözlüğü (trc. Arif Erkan), İstanbul 1993, tercüme edenin önsözü, s. 5-6; Keşfü’ž-žunûn, I, 422, 633; Brockelmann, GAL, II, 137; Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baĥŝi’l-Ǿilmî, Cidde 1403/1983, s. 455; Muhammed ez-Zühaylî, MerciǾu’l-Ǿulûmi’l-İslâmiyye, Dımaşk, ts. (Dârü’l-ma‘rife), s. 45; Sadreddin Gümüş, Seyyid Şerîf Cürcânî ve Arap Dilindeki Yeri, İstanbul 1984, s. 183-190; P. Lourie, “TaǾrîfât-ı Seyyîd Şerîf Cürcânî” (trc. A. Rûhbahşân), MaǾârif, LVI/2, Tahran 1381, s. 110-128; Abdülilâh Nebhân, “el-Cürcânî, ǾAlî”, el-MevsûǾatü’l-ǾArabiyye, Dımaşk 2003, VII, 549.
Sadrettin Gümüş