ESREM

الأثرم

Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed b. Hânî el-Esrem et-Tâî (ö. 261/874-75 [?])

Hadis hâfızı ve fakih.

Hârünürreşîd zamanında (786-809) doğduğu rivayet edilmektedir. “Gedik” anlamına gelen Esrem lakabını dişlerindeki seyreklik veya eksiklik dolayısıyla aldığı hatıra gelmektedir. Kelbî, İskâfîve Bağdadî nisbeleriyle de anılan Esrem aslen Horasanlı olmakla beraber Bağdat’ta yaşadı. Tayâlisî, Ebû Nuaym FazI b. Dükeyn, Affân b. Müslim, Ka‘nebî, Müsedded b. Müserhed, Ebû Bekir b. Ebû Şeybe ve Ahmed b. Hanbel gibi hadis âlimlerinden ders aldı. Kendisinden de Mûsâ b. Hârûn, Ali b. Ebû Tâhir el-Kazvînî ve Nesâî gibi hadis hâfızları rivayette bulundular. Ebû Bekir el-Hallâl onun çok değerli bir hadis hâfızı olduğunu belirttikten sonra Ahmed b. Hanbel ve Buhârî gibi âlimlere hocalık yapmış olan Âsım b. Ali ile (ö. 221/836) Esrem arasında geçen bir olayı nakletmektedir. Vâsıtlı olan Âsım Bağdat’a geldiğinde Esrem’den başka hadis yazabileceği kimse bulamamış, Esrem’i de kendisinden hayli küçük olması sebebiyle önemsememişti. Fakat Esrem onun daha önce yazdığı rivayetleri inceleyip gördüğü hataları söylemeye başlayınca Âsım b. Ali ona hayran kalmış ve Esrem’in elliden fazla imlâ meclisine katılarak rivayet ettiği hadisleri yazmıştır.

Dikkatli ve hâfızası çok güçlü bir âlim olan Esrem’i bu konuda övenler, birbirine yakın iki mecliste hadis imlâ eden grupların arasına oturup her iki âlimin yazdırdığı hadisleri kaydettiğini anlatırlar. Hatta onu üstün zekâsı, güçlü hâfızası ve dikkatli olması sebebiyle takdir eden Yahyâ b. Maîn ve daha başkaları, anne veya babasından birinin cinnî olması ihtimalinin bulunduğunu söylemişlerdir.

Esrem hadis ilminden başka fıkıhla da uğraşmıştır. Ahmed b. Hanbel’i tanıdıktan sonra daha önce öğrendiği fıkhî meseleleri ezberlemekten vazgeçmiş, ondan hadis, ilelü’l-hadîs ve fıkha dair pek çok meseleyi rivayet etmiştir. Nesâî es-Sünen’inde Esrem’den rivayette bulunmuştur. Esrem’in 261’de (874 - 75) Bağdat’ta vefat ettiği sanılmaktadır. Ancak vefat tarihini 273 (886 - 87) olarak zikredenler de vardır.

Eserleri. 1. Nâsiħu’l-ĥadîŝ ve mensûħuh. Nâsih, mensûh ve bu konuda şâhid olabilen hadisleri senedleriyle birlikte kaydeden ve tamamının yedi cüz olduğu anlaşılan (Ritter, II, 300) eserin ilk iki cüzü Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi’nde (İsmail Saib Sencer, nr. 1323), üçüncü cüzü Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de (nr. 1587) bulunmaktadır. 2. Mesâǿilü Aĥmed b. Ĥanbel. Ahmed b. Hanbel’den yazdığı fıkhî meseleleri bablara göre tasnif ettiği bu eserin bazı bölümlerini İbn Ebû Ya‘lâ iktibas etmiştir (Ŧabaķātü’l-Ĥanâbile, I, 66-74). 3. es-Sünen. İbnü’n-Nedîm eserin Hanbelî fıkhının kaynağı olan hadisleri ihtiva ettiğini belirtmektedir. 4. Ǿİlelü’l-ĥadîŝ. Hadis ricâline dair bilgiler de ihtiva ettiği için bazı kaynaklarda Kitâbü’t-Târîħ adıyla da geçtiği anlaşılmaktadır (son üç eserin günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmemektedir).

BİBLİYOGRAFYA:

İbn Ebû Hatim, el-Cerh ve’t-taǾdîl, II, 72; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 285; Hatîb, Târîhu Bağdâd, V, 110-112; İbn Ebû Ya‘lâ, Tabakâtü’l-Hanâbile, I, 66-74; İbnü’l-Esîr, el-Bidâye, XI, 108; Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, I, 476-480; Zehebî, Tezkiretü’l-huffâz, II, 570-572; a.mlf., AǾlâmü’n-nübelâǿ, XII, 623-628; İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, I, 78-79; İbnü’l-İmâd, Şezerât, II, 141-142; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, II, 167; M. Tayyib Okiç, Bazı Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler, Ankara 1959, s. 121-122; Sezgin, GAS, I, 509-510; Kettânî, er-Risâletü’l-müstetrafe (Özbek), s. 28, 52, 119, 323; H. Ritter, “Philologika XIII: Arabische Handschriften in Anatolien und İstanbul”, Oriens, II, Leiden 1949, s. 300-301.

Ali Osman Koçkuzu