ESED b. ABDULLAH el-KASRÎ
أسد بن عبد الله القسري
Ebü’l-Münzir (Ebû Abdillâh) Esed b. Abdillâh el-Kasrî el-Becelî (ö. 120/738)
Emevîler’in Horasan valilerinden.
Dımaşk’ta doğdu ve orada yetişti. Emevî Halifesi Hişâm b. Abdülmelik tarafından Müslim b. Saîd b. Eslem’in yerine Horasan valiliğine tayin edildi (106/724).
Kardeşi Hâlid b. Abdullah el-Kasrî de bu sırada Irak valisiydi. Esed valiliğinin ilk yıllarında Mâverâünnehir’de müslüman Araplar’a karşı giderek artan Türk baskısına mâruz kaldı. Garcistan (Garciştan) üzerine yaptığı sefer sonunda bu yörenin hükümdarı Nemrun müslüman oldu. Daha sonra Gûr’a akınlar düzenleyen Esed çok çetin bir savaştan sonra düşmanı yenerek Gûr’a hâkim oldu. Kuteybe b. Müslim’in Nîzek Tarhan’ın isyanından sonra tahrip ettiği Belh şehrini Bermekî ailesine yeniden inşa ettirdi (107/725).
Esed b. Abdullah, Mudârîler’e karşı sert tutumundan dolayı 109’da (727) Halife Hişâm tarafından görevinden uzaklaştırıldı. Ancak daha sonraki yıllarda Mâverâünnehir ve Horasan’daki karışıklıklar giderek artmaya başladı. Özellikle Hâris b. Süreyc, Emevîler’in müslüman olmasına rağmen halkı ağır vergi yükü altında ezmeye çalışmalarına karşı isyan edince (116/734) Halife Hişâm, Cüneyd b. Abdurrahman’ın yerine Horasan valiliğine tayin ettiği Âsım b. Abdullah el-Hilâlî’yi azlederek Horasan’ı da Irak Valisi Hâlid b. Abdullah’ın idaresine verdi. Hâlid de kardeşi Esed’i Horasan valiliğine tayin ederek olayları önlemesini istedi (117/735). Esed bu ikinci valiliği sırasında Hâris b. Süreyc’in isyanını bastırdı ve taraftarlarını Ceyhun’un öbür yakasına sürdü. Hâris kendisine katılan Âsım b. Abdullah ve mahallî liderlerin de yardımıyla Tirmiz’i kuşattı. Fakat başarı sağlayamayıp Tohâristan’daki Tebüşkân Kalesi’ne sığındı. Esed b. Abdullah, Cüdey‘ b. Ali el-Kirmânî’nin kumandasındaki bir orduyu oraya sevketti. Hâris’in taraftarları teslim oldu; bir kısmı öldürüldü, bazıları da esir alındı (118/736). Hâris ise Türgiş Hakanı Su Lu’ya sığındı. Bunun üzerine Esed müttefiklere karşı yeni bir harekât başlattı. Çagāniyân (Sagāniyân) meliki belki de komşu Türk hükümdarlarına duyduğu nefret sebebiyle Esed ile ittifak yaptı. Taraflar arasında cereyan eden savaşta önce Türk hakanı galip geldiyse de daha sonra mağlûp oldu ve ordusu dağıldı (119/737). Kısa bir müddet sonra da Türgiş hakanı ondan intikam almak isteyen Kürsül adlı bir Türk kumandanı tarafından öldürüldü. Hâris b. Süreyc ise Türkler’e sığındı. Huttel küçük bir kale hariç tamamen müslümanların eline geçti. Esed bozkırlarda hanlar yaptırıp hacıların hiçbir güçlükle karşılaşmadan yolculuk etmelerini sağladı.
Horasan’ın idarî merkezini 118 (736) yılında Merv’den Belh’e nakleden Esed b. Abdullah 120 Rebîülevvelinde (Mart 738) Belh’te vefat etti. Cömert bir kişi olan Esed özellikle Horasan dihkanlarının sevgi ve saygısını kazanmış, Sâmânîler’in atası Sâmânhudât ve Buhara halkının müslüman olmasını sağlamıştı. Nîşâbur yakınlarındaki Esedâbâd onun tarafından yaptırıldığı gibi Kûfe’de daha sonra Sûk-ı Esed adıyla anılan çarşı da onun emriyle inşa edilmiştir.
BİBLİYOGRAFYA:
Halîfe b. Hayyât, et-Târîh (Ömerî), s. 336-338, 346-348, 350, 358-359; Belâzürî, Fütûh (Fayda), s. 410, 624-625; Ya‘kûbî, Târîh, II, 319; İbn A‘sem el-Kûfî, el-Fütûh (nşr. Süheyl Zekkâr), Beyrut 1412/1992, III, 273-280; Nerşahî, Târîhu Buhârâ (trc. Emîn Abdülmecîd Bedevî - Nasrullah Mübeşşir et-Tarrâzî), Kahire 1385/1965, s. 86-88, 105; İbn Manzûr, Muhtasaru Târîhi Dımaşk, IV, 321-325; J. Wellhausen, Arap Devleti ve Sukutu (trc. Fikret Işıltan), Ankara 1963, s. 216, 222-225, 230, 241-242, 245; C. E. Bosworth, “The Early Islamic History of Ghur”, The Medieval History of Iran, Afghanistan and Central Asia, London 1977, s. IX/121; a.mlf, “Balk”, EIr., III, 588; Barthold, Türkistan, s. 5, 81-82, 205, 207, 208, 209, 225, 260, 548; a.mlf., “Esed”, İA, IV, 308-309; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), I, 298; G. R. Hawting. The First Dynasty of Islam, Carbondale 1987, s. 87-88; H. A. R. Gibb, “Asad b. ǾAbd Allah”, EI² (İng.), I, 684-685; M. J. Kister, “al-Hârith b. Suraydj”, a.e., III, 223-224.
Abdülkerim Özaydın