eş-ŞEMÂİLÜ’n-NEBEVİYYE

(الشمائل النبويّة)

Tirmizî’nin (ö. 279/892) Resûl-i Ekrem’in şemâiline dair eseri.

Tam adı eş-Şemâǿilü’n-nebeviyye ve’l-ħaśâǿilü’l-Muśŧafaviyye olup şemâil konusunda yapılan ilk çalışmadır ve elli altı başlık altında 424 (bazı neşirlerde 394, 395) hadisten meydana gelmektedir. Bu başlıklarda Resûlullah’ın dış görünüşü, kıyafeti, yemesi içmesi, konuşma şekli, ibadeti, ahlâkı, geçim tarzı ve ölümü ele alınmıştır. Eser tertip ve muhteva bakımından şemâil konusunda yazılan eserlerin en mükemmeli kabul edilmiştir. Tirmizî bu eserine el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’inde yer alan şemâille ilgili hadislerin birçoğunu aynen, bir kısmını ihtisar ederek almış, râviler hakkındaki tenkitlerini bazan hiç değiştirmeden, bazan kısaltıp nakletmiştir. eş-Şemâǿilü’n-nebeviyye’deki hadislerin büyük çoğunluğu sahih, önemli bir kısmı hasen, pek azı zayıf rivayetlerdir. Müellif bazı hadislerden elde edilebilecek fıkhî meselelere de işaret etmiştir. Çeşitli kütüphanelerde pek çok nüshası bulunan eser (Sezgin, I/1, s. 304) Kalküta’da (1252, 1262, 1273), Delhi’de (1303), Leknev’de (1288), Lahor’da (1309), İstanbul’da (1264, 1285), Kahire’de (1273, taşbaskı, 1309, 1375, son iki baskı Bâcûrî’nin eş-Şemâǿilü’n-nebeviyye üzerine yazdığı el-Mevâhibü’l-ledünniyye adlı hâşiyesinin kenarında, nşr. Tâhâ Abdürraûf Sa‘d, 1988), Bulak’ta (1280, 1290), Fas’ta (1310) ve Humus’ta (nşr. İzzet Ubeyd ed-De‘‘âs, 1388/1968, Beyrut 1406/1985; nşr. Abdullah eş-Şa‘‘âr, 1992) yayımlanmıştır.

eş-Şemâǿilü’n-nebeviyye üzerinde birçok şerh, hâşiye ve ihtisar çalışması yapılmış, eser çeşitli dillere tercüme edilmiştir. Belli başlı şerhleri şunlardır: 1. İsâmüddin el-İsferâyînî, Şerĥu’ş-Şemâǿil fî ĥuķūķi efđali’l-verâǿ ve aķve’d-delâǿil (yazma nüshaları için bk. a.g.e., I/1, s. 305). 2. İbn Hacer el-Heytemî, Eşrefü’l-vesâǿil ilâ fehmi’ş-Şemâǿil (nşr. Ebü’l-Fevâris Ahmed b. Ferîd el-Mezîdî, Beyrut 1419/1998). Şebrâmellisî’nin Ĥâşiye Ǿalâ Eşrefi’l-vesâǿil adlı bir çalışması vardır (bk. ŞEBRÂMELLİSÎ). 3. Muslihuddîn-i Lârî, Şerĥu’ş-Şemâǿil (a.g.e., I/1, s. 308). 4. Ali el-Kārî, CemǾu’l-vesâǿil fî şerĥi’ş-Şemâǿil. Eserin en önemli şerhi sayılmaktadır. Kütüphanelerde pek çok yazması olup (a.g.e., I/1, 306), İstanbul (1290) ve Kahire’de (I-II, 1317-1318, kenarında Münâvî’nin şerhiyle birlikte) basılmıştır. Ali el-Kārî’nin eser üzerine ayrıca Zübdetü’ş-Şemâǿil ve Ǿumdetü’l-vesâǿil adlı muhtasarı vardır (Mahmûdiye Ktp., nr. 2690/17; el-Haremü’l-Mekkî, Sîret, nr. 424). Aynı müellifin Kayseri Râşid Efendi Kütüphanesi’nde kayıtlı olan (nr. 679/9) ǾUmdetü’ş-Şemâǿil’i muhtemelen bu çalışmadır. 5. İbrâhim el-Lekānî, Behcetü’l-meĥâfil ve ecmelü’l-vesâǿil bi’t-taǾrîf bi-rüvâti’ş-Şemâǿil (Süleymaniye Ktp., Giresun, nr. 11). 6. Nûreddin el-Halebî, el-Vefâ li-şerĥi Şemâǿili’l-Muśŧafâ. Tamamlanamayan eserin bir nüshası Bursa Eski Yazma Eserler Kütüphanesi’ndedir (Umumi, nr. 195). 7. Ebû Abdullah Muhammed b. Kāsım b. Muhammed Cessûs el-Fâsî, el-Fevâǿidü’l-celiyyetü’l-behiyye fî şerĥi’ş-Şemâǿili’l-Muĥammediyye (Bulak 1296; Kahire 1306, 1316). Cessûs’un hemşehrisi Muhammed b. Kāsım b. Muhammed el-Kādirî bu şerhe hâşiye yazmıştır (Ziriklî, VII, 9). 8. İbrâhim b. Muhammed el-Bâcûrî, el-Mevâhibü’l-ledünniyye Ǿale’ş-Şemâǿili’l-Muĥammediyye (Ĥâşiyetü’l-Ǿallâme el-Bâcûrî [el-Beycûrî]). eş-Şemâǿilü’n-nebeviyye ile birlikte pek çok defa yayımlanmıştır (Bulak 1276, 1280, 1290, 1302, 1309; Kahire 1301, 1305, 1318, 1319, 1320, 1332, 1375/1956). 9. Şernûbî, ǾIŧrü’ş-şeźî Ǿalâ muħtaśarı Şemâǿili’t-Tirmiźî. Şernûbî, eş-Şemâǿilü’n-nebeviyye’yi önce Muħtaśaru Kitâbi’ş-şemâǿili’l-Muĥammediyye adıyla ihtisar etmiş, ardından da şerhetmiştir (Bulak 1318). eş-Şemâǿilü’n-nebeviyye’nin diğer şerhleri arasında Şemseddin es-Sehâvî’nin Aķrebü’l-vesâǿil ĥâşiye Ǿale’ş-Şemâǿil (Îżâĥu’l-meknûn, I, 112), Huncî’nin Neşrü’l-feżâǿil fî şerĥi’ş-Şemâǿil (Sezgin, I/1, s. 308; Îżâĥu’l-Meknûn’da [II, 648] eserin adı Neşrü’l-feżâǿil fî tercemeti ricâli’ş-Şemâǿil şeklinde kaydedilmiştir), Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî’nin Şerĥu Şemâǿili’t-Tirmiźî (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 600), Cemel’in el-Mevâhibü’l-Muĥammediyye bi-şerĥi’ş-Şemâǿili’t-Tirmiźiyye (Sezgin, I/1, s. 158) ve İsmâil Müfîd Efendi b. Ali el-İstanbûlî’’nin Şerĥu’ş-Şemâǿili’n-nebeviyye


(Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 362) adlı çalışmaları sayılabilir.

Eseri birçok âlim ihtisar etmiş olup bunların başlıcaları şöylece sıralanabilir: 1. Süyûtî, Zehrü’l-ħamâǿil Ǿale’ş-Şemâǿil (nşr. Mustafa Âşûr, Kahire 1988). 2. Molla Arap, Tehźîbü’ş-Şemâǿil fîmen ħaśśa’llāhu bi-ekmeli’l-feżâǿil. Molla Arap, eş-Şemâǿilü’n-nebeviyye’yi ihtisar edip yeniden düzenlemiş ve II. Bayezid’e ithaf etmiştir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1547). 3. Muhammed Abdürraûf el-Münâvî eser üzerinde iki çalışma yapmıştır. Bunlardan Şerĥu’ş-Şemâǿili’n-nebeviyye ve’l-ħaśâǿiśi’l-Muĥammediyye’de İsâmüddin el-İsferâyînî ve İbn Hacer el-Heytemî’nin şerhlerini bazı bilgiler ekleyerek ihtisar etmiştir (İstanbul 1290; Kahire 1317; nşr. Muhammed Râgıb el-Fettenî, I-II, Kahire 1318, Ali el-Kārî’nin CemǾu’l-vesâǿil fî şerĥi’ş-Şemâǿil’i ile birlikte). Münâvî’nin er-Ravżü’l-bâsim fî şemâǿili’l-Muśŧafâ Ebi’l-Ķāsım adlı eserinde eş-Şemâǿilü’n-nebeviyye ihtisar edilmekle beraber ona bazı konular eklenmek suretiyle bölüm sayısı yetmişe, hadis sayısı da 1094’e çıkarılmıştır (nşr. Muhammed Âdil Azîze el-Keyyâlî, Dımaşk 1421/2000, 1425/2004). 4. Nâsırüddin el-Elbânî, Muħtaśarü’ş-Şemâǿili’l-Muĥammediyye. Eserde eş-Şemâǿilü’n-nebeviyye’deki hadislerin senedleri ve mükerrer rivayetler çıkarılarak 352 sahih rivayet bir araya getirilmiştir (Amman 1985).

eş-Şemâǿilü’n-nebeviyye’nin Türkçe tercümelerinin başlıcaları şunlardır: 1. İshak Hocası, Akvemü’l-vesâil fî tercemeti’ş-Şemâil. Başta Süleymaniye olmak üzere Türkiye kütüphanelerinde birçok nüshası vardır. 2. Hasan Hüsâmeddin Nakşibendî, Tercüme-i Şemâil. Hadislerin senedleriyle birlikte kaydedildiği eserde sade bir Türkçe kullanılmış, bazı yerlerde râviler ve hadisler hakkında açıklamalarda bulunulmuş, bundan dolayı tercüme Kitâb-ı Şerh-i Şemâil adıyla yayımlanmıştır (Bulak 1254; İstanbul 1248, 1287, 1313, 1316, 1322). Eser Figani ve F. Kavukçuoğlu tarafından Hazret-i Muhammed’in Şemâil-i Şerîfesi adıyla Latin harflerine aktarılmış, hadisler yer yer Figani imzasıyla manzum olarak da ifade edilmiştir (İstanbul 1963, üç cüz birlikte, 1974). Hüsâmeddin Nakşibendî’nin eserini M. Sadık Aydın Şemâil-i Şerife adıyla sadeleştirmiştir (Ankara 1976). 3. Eyüp Sabri Paşa, Tercümetü’ş-Şemâil. Hüsâmeddin Nakşibendî’nin tercüme ve şerhi esas alınarak yazıldığı belirtilen eser II. Abdülhamid’in tahta çıkışının beşinci yıl dönümü münasebetiyle yayımlanmıştır (İstanbul 1298, taşbaskı). 4. Mehmed Râif Efendi, Muhtasar Şemâil-i Şerif Tercümesi (İstanbul 1304, 1311). Mahmut Özakkaş tarafından Hadislerle Peygamberimizin Güzel Ahlâkı (Şemâil-i Şerîf) adıyla sadeleştirilerek yeniden neşredilmiştir (İstanbul 1984).

BİBLİYOGRAFYA:

Tirmizî, eş-Şemâǿilü’n-nebeviyye (nşr. Fevvâz Ahmed ez-Zemerlî), Beyrut 1417/1996; Keşfü’ž-žunûn, II, 1059-1060; Brockelmann, GAL, I, 170; Suppl., I, 268; Îżâĥu’l-meknûn, I, 112; II, 648; M. Tayyip Okiç, Bazı Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler, İstanbul 1959, s. 145-150; Sezgin, GAS (Ar.), I/1, s. 304-309; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VII, 9; Halil İbrahim Kutlay, el-İmâm ǾAlî el-Ķārî ve eŝeruhû fî Ǿilmi’l-ĥadîŝ, Beyrut 1408/ 1987, s. 145; Ali Yardım, “Şemâil Nev’inin Doğuşu ve Tirmizî’nin Kitâbü’ş-Şemâili”, DÜİFD, I (1983), s. 349-409.

M. Yaşar Kandemir