ERGUN, Sadettin Nüzhet
(1899-1946)
Türk edebiyatı tarihçisi, Üsküdar Hallaç Baba Sâdî Dergâhı’nın son şeyhi.
Bursa’da doğdu. Babası Kolağası Ali Efendi, dedesi müftü Abdullah Efendi’dir. Annesi Sâdiye Hanım, Yenişehr-i Fenâr (Tesalya) Sâdî Dergâhı şeyhi ve divan sahibi şair Mehmed Vehbî’nin kızıdır. Anne tarafından bütün akrabası Sa‘diyye tarikatına mensuptur. Hallaç Baba Sâdî Dergâhı şeyhi dayısı Ahmed Ferid Efendi’nin erkek çocuğu olmadığı için onun vefatından sonra bu tekkeye şeyh tayin edildi (1907). Bu sırada henüz sekiz yaşında olan Sadettin’e vekâleten bu görevi, Koska’da Abdüsselâm Sâdî Dergâhı şeyhi Yahyâ Efendi, onun ölümü üzerine de Şeyh Ali Fakrî Efendi yürüttü. İlk öğrenimini Üsküdar İttihat ve Terakkî Numune Mektebi’nde tamamlayan Sadettin bu arada Arapça ve Farsça öğrendi. Üsküdar Sultânîsi’nden sonra Darülfünun Edebiyat Fakültesi’nden mezun oldu.
1921’de Ali Fakrî Efendi’den Sâdî, Rifâî ve Nakşibendî icâzetleri aldığı gibi Bâb-ı Meşihat’ta imtihan edilerek asaleten şeyh oldu. Tekkeler kapatılınca (1925) Ankara Erkek Lisesi’ne edebiyat öğretmeni olarak tayin edildi. Daha sonra sırasıyla Konya’da Erkek Muallim Mektebi, Kız Muallim Mektebi ve Erkek Lisesi ve Orta Muallim Mektebi’nde, İstanbul’da Erenköy Kız Lisesi, Kadıköy Erkek Lisesi ile Haydarpaşa Lisesi, Maltepe, Halıcıoğlu ve Kuleli Askerî liselerinde öğretmenlik yaptı. Bir ara İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde ders verdi. Arkeoloji Müzesi’nde kütüphane memurluğu yaparken hastalandı. II. Dünya Savaşı’nda hükümetin tedbir olarak isteyenlerin İstanbul’dan Anadolu’ya gidebileceklerini duyurması üzerine hastalığının da verdiği endişelerden dolayı ailesiyle birlikte Çankırı’ya gitti (1941).
İstanbul’a döndükten sonra hastalığı daha da arttı, yoksulluk ve sıkıntı içine düştü. Kendisini yakından tanıyanlar mâruz kaldığı kıskançlık, rekabet ve iftiralar yüzünden özellikle sinirlerinin bozulduğunu belirtmektedir. Nâmık Kemal’in Şiirleri (İstanbul 1941) adlı kitabını ithaf ettiği devrin Maarif Vekili Hasan Âli Yücel tarafından Beyazıt Devlet Kütüphanesi müdürlüğüne getirildi (1943). Bu görevi sürdürürken 25 Nisan 1946’da Validebağı Prevantoryumu’nda veremden öldü. Karacaahmet Mezarlığı’nda şair Nedîm’in yakınına defnedildi.
Gençlik yıllarında dârülfünundan arkadaşı olan Mehmed Mesih’in çıkardığı Millî Mecmua’da (1923-1928) Şeyh Hüseyin Sadettin imzasıyla mutasavvıfane gazeller yayımlayan Ergun Ankara’da neşredilen Hâkimiyet-i Milliye, Konya’da çıkan Babalık, Kervan, Yeni Fikir ve İstanbul’da yayımlanan Kurûn gazetelerine çeşitli yazılar yazdı. Gençlik (Nisan - Mayıs 1928), Halk Bilgisi Haberleri (1929-1942), Çınaraltı (1941-1944) ve Türklük (1939-1940) mecmualarında da çeşitli derleme ve makaleleri yayımlandı.
Divan, tekke ve halk edebiyatları üzerinde bugün de önemini koruyan birçok çalışma yapan Sadettin Nüzhet, sesinin güzelliği sebebiyle erken yaşlarda başladığı mûsikiyle meşguliyeti sırasında, Harbiye Nezâreti mümeyyizliğinden emekli Şeyh Said (Özok) Efendi’den pek çok ilâhi meşkederek kendini yetiştirmiştir. Bestelediği az sayıdaki bazı eserleri de bilinmektedir. Erken yaşta ölümü, Türk Şairleri ve Türk Musikisi Antolojisi gibi önemli eserlerinin yarım kalmasına sebep olmuştur. Hastalığından dolayı ıstırap çekerken bile çalışmaktan geri durmayan Sadettin Nüzhet, maddî sıkıntı içinde bulunduğu yıllarda incelemelerini düzenli düzensiz defterlere ve kâğıt parçalarına dağınık bir şekilde yazmış, ölümü üzerine notları ailesi tarafından Beyazıt Devlet Kütüphanesi’ndeki çalışma odasından alınmıştır. Yılmaz Öztuna, Türk Musikisi Antolojisi’nin din dışı eserlere ait müsveddelerinin Ankara’da Millî Kütüphane’de bulunduğunu bildirmekteyse de (Itrî, s. 83) bu müsveddelerin halen Kültür Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü’nde bulunduğu anlaşılmaktadır (bk. MM, s. 32).
Eserleri. 1. İlm-i Tasavvuf (İstanbul 1341). Yazarın Şeyh Hüseyin Sadettin ismiyle yayımladığı ilk eseridir. 2. Konya Vilâyeti Halkiyat ve Harsiyatı (Konya 1926). Konya’da öğretmenlik yaparken ruhiyat muallimi Mehmed Ferid’le birlikte yayımladıkları, devrinde büyük ilgiyle karşılanan eser bu sahada yapılmış ilk çalışmadır. Kitapta, başta saz şairleri olmak üzere Konya ve çevresinde yetişmiş şairlerin biyografileri ve eserleriyle bu yörede derlenmiş ninni, mâni, türkü, ağıt, bilmece, atasözü, fıkra, deyim, tekerleme, kinaye, dilek, ilenç, Türk adları ve mahallî kelimeler lugatçesi yer almaktadır. Bu eser aynı zamanda Cumhuriyet döneminde yayımlanan ilk folklor derlemelerine de örnek olmuştur. 3. Halk Şairleri (İstanbul 1927). Eserde, divan edebiyatı etkisinde kalmamış ağıtçı kadınlarla türkü yakan kadın ve erkek on dokuz kişinin kısa biyografileriyle şiirlerinden örnekler yer almaktadır. 4. Halk Şâirleri - Karacaoğlan (Konya 1927). Kitapta Karacaoğlan’ın kısa biyografisiyle 231 koşma ve kırk iki semaisi vardır. Eser yeni ilâvelerle sonradan birkaç defa daha basılmıştır. 5. Gevherî (İstanbul 1928). XVII. yüzyılın önemli saz şairlerinden Gevherî hakkındaki ilk ciddi çalışmalardan biridir. 6. Pir Sultan Abdal (İstanbul 1929). Kitapta Pîr Sultan Abdal bibliyografyası ile Pîr Sultan Abdal’ın hayatı, eserleri, edebî şahsiyeti ve nefesleri yer almaktadır. 7. Bektaşî Şairleri (İstanbul 1930). Eserde alfabetik sırayla yer alan şairlerin kısa hal tercümelerine ve şiirlerinden örneklere yer verilmiştir. Eklerle birlikte 180 ismin bulunduğu kitap, yazar tarafından 1944 yılında genişletilip üç cilt olarak (I ve II. ciltler bir arada) yeniden yayımlanmıştır. 8. Mevlânâ (İstanbul 1932). Yazar bu eserinde Mevlânâ’nın hayatını, tasavvufî ve edebî şahsiyetiyle tesirlerini incelemiş, bazı Türkçe beyitlerinden ve Mevlânâ hakkında çeşitli şairlerin yazdığı methiyelerden örnekler vermiştir. 9. İstanbul Meşâhirine Ait Mezar Kitâbeleri (İstanbul 1932). Eserde Üsküdar ilçesinde medfun bazı meşhur kişilerle mezar kitâbeleri hakkında bilgi verilmiş, ayrıca kitâbelerin fotoğrafları da eklenmiştir. 10. Âşık Ömer (İstanbul 1936). Âşık Ömer’in hayatı, şiirleri, edebî ve tasavvufî şahsiyetiyle etkileri eserde geniş bir şekilde incelenmiş; şiirleri destan, koşma, gazel, murabba, muhammes ve semâiler şeklinde tasnif edilmiştir. Kitabın sonunda Âşık Ömer’in şairleri öven “Şâirnâme” adlı bir şiiriyle bu şiirin Salâhî tarafından yapılan manzum şerhi yer almaktadır. 11.
Türk Şairleri* (İstanbul 1936-1945). Hemen hemen bütün şuara tezkireleri ve belli başlı kaynaklar taranarak meydana getirilen bu önemli eser sahasında büyük bir boşluğu doldurmuştur. Yazarın ölümü üzerine 98. formada 1432 sayfa olarak yarım kalan eserde 1074 şair ve eserlerinden belli başlı örnekler yer almaktadır. 12. Halk Edebiyatı Antolojisi (İstanbul 1938) Eserde üç bölüm halinde yüzyıllara göre sıralanmış otuz altı âşığın ve otuz üç mutasavvıf şairin biyografileriyle türkü, ağıt ve mâni örnekleri yer almaktadır. 13. Türk Musikisi Antolojisi (I-II, İstanbul 1942-1943). Türk mûsikisi tarihi hakkında oldukça geniş malzemenin bir araya getirildiği eserde XVII-XX. yüzyıllar Türk dinî mûsikisinin tarihî gelişimi incelenmiş, bu alandaki bestekâr ve icracılar hakkında bilgi verilmiş, bunlara ait tesbit edilebilen dinî mûsiki güfteleri de kaydedilmiştir.
Sadettin Nüzhet’in diğer eserleri şunlardır: Tanzimata Kadar Muhtasar Türk Edebiyatı Tarihi Numuneleri (İstanbul 1931), Şeyh Galib (İstanbul 1932); Âşık (İstanbul 1933); Beşiktaşlı Gedâî (İstanbul 1933); Hengâmî (İstanbul 1933); Kâtibî (İstanbul 1933); Kuloğlu (İstanbul 1933); Nâmık Kemal (İstanbul 1933), Neşâtî (İstanbul 1933); Rûmî Paşa (İstanbul 1933); Subûhî (İstanbul 1933); Şeyhülislâm Bahâî (İstanbul 1933); Cenab Şahabeddin (İstanbul 1934); Fehim (İstanbul 1934), Samih Rifat (İstanbul 1934), Silleli Sürûrî (İstanbul 1935); Bakî (İstanbul 1935); Edebiyat ve Edebiyat Tarihi Özü (İstanbul 1935), Şeyh Galib (1. fas., İstanbul 1935), Aka Gündüz (İstanbul 1937), Ali Cânib (İstanbul 1937); Ali Nihad ([Tarlan], İstanbul 1937); Hatâyî Divanı (İstanbul 1946).
BİBLİYOGRAFYA:
Hüseyin Vassâf, Sefîne, I, 369-370; İbnülemin, Son Asır Türk Şairleri, II, 1574-1576; Gövsa, Meşhur Adamlar, İstanbul 1933-37, IV, 1395; M. Behçet Yazar, Edebiyatçılarımız ve Türk Edebiyatı, İstanbul 1938, s. 381; Öztuna, TMA, I, 195-196; a.mlf., Itrî, Ankara 1987, s. 83; Bedii N. Şehsuvaroğlu - Muzaffer Gökmen, Sadettin Nüzhet Ergun, İstanbul 1976; Behçet Necatigil, Edebiyatımızda İsimler Sözlüğü, İstanbul 1983, s. 147-148; Bedii N. Şehsuvaroğlu, “Sadettin Nüzhet Ergun”, Bilgi Mecmuası, XII/145, İstanbul 1959, s. 12-13, 17; Muzaffer Gökmen, “Sadettin Nüzhet Ergun (1901-1946)”, TK, sy. 164 (1976), s. 499-502, 510-512; MM, sy. 416 (Mart 1987), s. 32; R. Ekrem Koçu, “Ergun (Hüseyin Sâdeddin Nüzhet)”, İst.A, IX, 5178-5179; “Ergun, Sâdeddin Nüzhet”, TDEA, III, 66-67; “Konya Vilâyeti Halkiyat ve Harsiyatı”, a.e., V, 393.
Ekrem Bektaş