ERBAİN
الأربعين
Kırk sayısı esas alınarak İslâmî konularda yazılan eserlerin ortak adı.
Arapça’da “kırk” anlamına gelen erbaîn kelimesi Kur’ân-ı Kerîm’in dört âyetinde yer alır. Bunların ikisinde Hz. Mûsâ’nın ilâhî hitaba mazhar olduğu Tûr dağında kırk gün kalışı (el-Bakara 2/51; el-A‘râf 7/142), birinde mukaddes arzın İsrâiloğulları’na kırk yıl yasaklanışı (el-Mâide 5/26), birinde de mutlak anlamda insanın kırk yaşına varınca rabbine yönelişi ve yakarışı (el-Ahkāf 46/15) anlatılır. Kelime çeşitli hadislerde de “kırk” mânasında veya çokluktan kinaye olarak geçmektedir (bk. Wensinck, el-MuǾcem, “erbaǾûn” md.). İslâm âlimleri kırk yaşına ulaşan insanda cismanî melekelerin zayıflamaya, ruhanî melekelerin ise güçlenmeye başladığını, Hz. Muhammed’de olduğu gibi diğer peygamberlerde de nübüvvet veya risâletle görevlendirilme yaşının kırk olduğunu kabul ederler (bk. Fahreddin er-Râzî, XXVIII, 18-19). Erbaîn ayrıca Hz. Hüseyin’in Kerbelâ’da şehid edilişinin kırkıncı günün (Safer ayının 20. günü), kış mevsiminin en soğuk günlerini içine alan kara kışı, Osmanlı Devleti’nde İstanbul, Eyüp, Galata ve Üsküdar mevleviyetlerinde bulunan kırk mahkemenin hâkimlerini ifade eden bir kavramdır (bk. KIRK). İslâmî literatürde ise erbaîn daha çok Hz. Peygamber’in dinî konulara dair kırk hadisini ihtiva eden ve değişik âlimler tarafından derlenen mecmuaların adı olarak geçer. Ancak kelâm, tefsir, tasavvuf, biyografi vb. ilimlerde de kırk sayısı esas alınarak yazılmış eserler bulunmaktadır. Çeşitli konularda kaleme alınan erbaînlerin sayısı Keşfü’ž-žunûn ve Îżâĥu’l-meknûn’da 100’e ulaşmaktadır. Mükerrerler hariç C. Brockelmann ve Fuat Sezgin’in eserlerinde zikredilenlerle birlikte bu sayı 150’ye yaklaşır. Erbaîn türünde yazılan eserleri konularına göre bazı gruplara ayırmak mümkündür.
1. Kırk hadis. Müslümanların faydalanması amacıyla dinî konulara dair kırk hadis ezberleyen kimsenin kıyamet gününde fakihler ve âlimlerle birlikte bulunacağını ifade eden zayıf bir rivayete (bk. Aclûnî, II, 246) dayanılarak Abdullah b. Mübârek’ten itibaren günümüze kadar birçok âlim tarafından düzenlenen kırk hadis risâleleri genellikle akaid, fıkıh ve ahlâk alanlarında olmuştur. Bunların içinde kutsî hadislerden, özlü ifadelerden oluşanlar da vardır (bk. KIRK HADİS).
2. Kelâm meselelerini toplayan erbaînler. İtikadî konuları kırk esasta inceleyen eserlerdir. Fahreddin er-Râzî’nin Kitâbü’l-ErbaǾîn fî uśûli’d-dîn ile (İÜ Şarkiyat Enstitüsü Ktp., nr 517) bu eserin Sirâceddin el-Urmevî tarafından yapılan Lübâbü’l-ErbaǾîn fî uśûli’d-dîn adlı muhtasarı (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 1252), İbnü’l-Mutahhar el-Hillî’nin ErbaǾûne mesǿele fî uśûli’d-dîn, ErbaǾûne mesǿele fi’l-kelâm (Brockelmann, III, 1265, 1266) adlı eserleri bunlardan bazılarıdır.
3. Kelâm, fıkıh ve ahlâk gibi ortak konulan işleyen erbaînler. Gazzâlî’nin Kitâbü’l-ErbaǾîn fî uśûli’d-dîn’i (Kahire, ts.) bu tür eserlerdendir.
4. Kırk âyetin tefsirini konu edinen erbaînler. Çeşitli sûrelerden alınmış kırk âyeti açıklayan Okçuzâde Mehmed Efendi’nin en-Nazmü’l-mübîn fi’l-âyâti’l-erbaîn’i (Köprülü Ktp., I. Kısım, nr. 217; Atıf Efendi Ktp., nr. 253) buna bir örnek teşkil eder.
5. Tasavvuf konularını toplayan erbaînler. Ma‘rûf-i Kerhî’nin Fütûĥu erbaǾîn’i (Millet Ktp., Ali Emîrî - Şarkiyat, nr. 897), Ebû Nuaym el-İsfahânî’nin Kitâbü’l-ErbaǾîn Ǿalâ meźhebi’l-mütehaķķıķīn mine’ś-śûfiyye (Beyrut 1414/1993), Gazzâlî’ye nisbet edilen el-Emelü’l-erbaǾîn (Millet Ktp., Ali Emîrî, nr. 2826), Ahmed b. Muhammed el-Mâlînî’nin el-ErbaǾûn fî şüyûħi’ś-śûfiyye’si (Sezgin, I, 674) ve Muhammed b. Hüseyin es-Sülemî’nin el-ErbaǾûn fi’t-taśavvuf’u (a.g.e., a.y.) bu türün örnekleri arasında sayılabilir.
6. Biyografiye dair erbaînler. İsmâil b. Yûsuf el-Kazvînî’nin el-ErbaǾûn fî feżâǿili ǾOŝmân (Keşfü’ž-žunûn, I, 57), Hîşâvend et-Tûsî’nin el-ErbaǾûn fî menâķıbi’l-fuķaraǿ ve’ś-śâliĥîn, Ubeydullah b. Muhammed el-Hucendî’nin el-ErbaǾûn fî feżâǿili’l-eǿimmeti’l-erbaǾa (a.g.e., I, 55, 57) adlı eserleri bunlardan bazılarıdır.
BİBLİYOGRAFYA:
Wensinck, el-MuǾcem, “erbaǾûn” md.; Beyhakı, el-ErbaǾûne’s-suğrâ, Beyrut 1407/1987, s. 12-13; Mevsılî, el-ErbaǾûne’l-vazǾâniyyetü’l-mevzuǾa (nşr. Ali Hasan Ali), Beyrut 1407/1987, nâşirin mukaddimesi, s. 10; Herevî, el-ErbaǾûn fî delâǿili’t-tevhîd (nşr. Ali b. Muhammed el-Fakihî), Medine 1394/1984, nâşirin mukaddimesi, s. 19; Fahreddin er-Râzî, Mefâtîhu’l-gayb, XXVIII, 18-19; Keşfü’z-zunûn, I, 52-61; Îzâhu’l-meknûn, I, 138; Aclûnî, Keşfü’l-hafâǿ, II, 246; Brockelmann, GAL Suppl., I, 782; II, 939; III, 1265, 1266; Sezgin, GAS, I, 674, 861; Cemâleddin el-Kâsımî, el-Fazlü’l-mübîn Ǿâlâ Ǿİkdi’l-cevheri’s-semîn, Beyrut 1403/1983, s. 109-110; Talat Koçyiğit, Hadis Istılahları, Ankara 1985, s. 97-98; İsmail L. Çakan, Hadis Edebiyâtı, İstanbul 1985, s. 114-115; Abdülvehhâb Reşîd Salih Ebû Safiyye, Şerhu’l-ErbaǾîni’n-Neveviyye fî sevbin cedîd, [baskı yeri yok], 1409/1988 (Dârü’l-Beşîr), s. 13; Pakalın, I, 542; el-Kâmûsü’l-İslâmî, I, 60-61; M. Ayoub, “ArbaǾin”, EIr., II, 275-276.
Yusuf Şevki Yavuz