er-RİSÂLETÜ’l-FETHİYYE
(الرسالة الفتحيّة)
Lâdikli Mehmed Çelebi’nin (ö. XVI. yüzyılın başları) mûsiki nazariyatına dair Arapça eseri.
Müellifin mûsiki nazariyatıyla ilgili kaleme aldığı iki eserinden biri olup bazı kütüphane kayıtlarında eserin isminde “fi’l-mûsîka” ilâvesine de rastlanır. Kitabın Sultan II. Bayezid’in Boğdan fethinde Akkirman’ı alması üzerine (889/1484) yazılmış olduğu tahmin edilmektedir. Bir mukaddime ile iki bölümden (taraf) meydana gelen eserin üç fasla ayrılan mukaddimesinde mûsikinin tanımı, konusu, mûsikiyi ortaya koyan kişi (Pisagor), gayesi ve “mûsiki” diye adlandırılmasının sebebi, mûsiki sanatının ilkeleri ve mûsikinin riyâzî prensipleri izah edilir. İlm-i te’lîfin (beste yapma) anlatıldığı birinci bölüm beş fasıldan (makale) oluşmaktadır. Birinci fasılda mûsiki aletinde bulunan teller üzerindeki perdelerin taksimi, uyumlu aralıklar ve bunların oranları; ikinci fasılda aralıkların birbiriyle bağlanması ve ayrılması, üçlü ve dörtlü aralıkların sınıflandırılması; üçüncü fasılda mülâyemet, tenâfür ve cins konuları işlenir. Dördüncü fasılda meşhur devirler, bunların nağmelerinin birbirine katılımı ve devirlerin tabakaları, eski mûsikişinasların görüşüne göre altı âvâze ve şubelerle teller arasındaki âhenk konuları; beşinci fasılda Mehmed Çelebi döneminde kullanılan meşhur makamlarla vakitlere ve şahısların özelliklerine göre melodilerin etkileri açıklanır. Üç fasıldan meydana gelen ikinci bölümün konusu mûsikinin önemli bir unsuru olan îkā‘dır. Birinci fasılda mütehallil (eş zamanlı / senkronize) zamanların halleri ve isimleri, usulün tanımı, usulde zaman aralıkları ve usul daireleri anlatılır. İkinci ve üçüncü fasıllarda eski nazariyatçıların kullandığı îkā‘larla yeni nazariyatçıların kullandığı îkā‘lar konu edilir. Mehmed Çelebi’nin bu eseri yazarken Fârâbî, Safiyyüddin el-Urmevî ve Abdülkādir-i Merâgī’nin çalışmalarından yararlandığı anlaşılmaktadır.
er-Risâletü’l-fetĥiyye’nin on ikisi Türkiye dışında (bu nüshalar için bk. Mehmed Çelebi el-Lâzikî, neşredenin girişi, s. 18; Ladikli Mehmed Çelebi, hazırlayanın girişi, s. 40-42), üçü Türkiye kütüphanelerinde (İstanbul Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Belediye Yazmaları, nr. K. 23; İskilip İlçe Halk Ktp., AY, nr. 972; İÜ Türkiyat Araştırmaları Merkezi, nr. 61) olmak üzere on beş nüshası tesbit edilmiştir. Eserin Halep’te bulunan 890 (1485) tarihli en eski nüshası ile Bağdat’taki el-Evkāfü’l-âmme, el-Methafü’l-Irâkī, el-Külliyyetü’l-âdâb nüshalarının Hâşim Muhammed Receb tarafından tahkikli neşri gerçekleştirilmiştir (Küveyt 1406/1986). Hafîd Efendi ed-Dürerü’l-müntehabât’ını, Rauf Yektâ Bey ve Mehmet Suphi Ezgi nazariyat kitaplarını yazarken er-Risâletü’l-fetĥiyye’yi kaynak olarak kullanmışlardır. Eseri Rauf Yektâ Bey Türkçe’ye çevirmişse de bu çeviri basılamamıştır. Risâlenin Menûbî es-Senûsî tarafından yapılan Fransızca tercümesini Baron Rodolphe d’Erlanger yayımlamıştır (La musique arabe, Paris 1939, IV, 257-522). Fransızca çeviriyle Londra nüshası arasındaki bazı farklılıklara Bülent Aksoy, “Onbeşinci Yüzyılda Türk Çalgıları” adlı makalesinde işaret etmiştir (Musiki Mecmuası, sy. 417 [1987], s. 15-17). Gültekin Oransay, Mehmed Çelebi’nin eserlerinde bahsettiği makamlarla diğer eserlerde yer alan makamları karşılaştırmış, Hakkı Tekin risâle üzerinde bir doktora tezi hazırlamıştır (bk. bibl.).
BİBLİYOGRAFYA :
Mehmed Çelebi el-Lâzikî, er-Risâletü’l-fetĥiyye fi’l-mûsîķā (nşr. Hâşim M. Receb), Küveyt 1406/1986, neşredenin girişi, s. 18; Ladikli Mehmed Çelebi ve er-Risâletü’l-Fethiyye’si (haz. Hakkı Tekin, doktora tezi, 1999), Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, hazırlayanın girişi, s. 40-42; Keşfü’ž-žunûn, II, 1236-1237; Suphi Ezgi, Nazarî-Amelî Türk Musikisi, İstanbul 1933, I, 6; Abbas el-Azzâvî, el-Mûsîķa’l-ǾIrâķıyye fî Ǿahdi’l-Moġūl ve’t-Türkmân, Bağdad 1370/1951, s. 64-65; H. G. Farmer, The Sources of Arabian Music, London 1965, s. 62; A. Shiloah, The Theory of Music in Arabic Writings, München 1979, s. 264-266; M. Âsaf Fikret, Fihrist-i Elifbâǿî-yi Kütüb-i Ħaŧŧî-yi Kütübħâne-i Merkezî-yi Âsitân-ı Ķuds-i Rażavî, Meşhed 1369 hş., s. 424; Prof. Dr. Gültekin Oransay Derlemesi I (haz. Serhad Durmaz - Yavuz Daloğlu), İzmir 1990, s. 107; Recep Uslu, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Müzik Teorisi Eserleri”, Türkler (nşr. Hasan Celal Güzel v.dğr.), Ankara 2002, XII, 443-448; Rauf Yekta, “Ladikli Mehmed Efendi”, Anadolu Mecmuası, I/1, İstanbul 1340, s. 9-14; Üsâme Nâsır en-Nakşibendî, “Maħŧûŧâtü’l-mûsîķā ve’l-ġınâǿ”, el-Mevrid, XIII/4, Bağdad 1984, s. 123.
Recep Uslu