Kamus

el-MUHTASAR

(المختصر)

Kudûrî’nin (ö. 428/1037) Hanefî fıkhına dair eseri.

Hanefî mezhebinde en çok güvenilen temel metinlerden biridir. Mâlikî literatüründe Halîl b. İshak el-Cündî’nin el-Muħtaśar’ı için olduğu gibi Hanefî literatüründe de “el-kitâb” dendiği zaman Kudûrî’nin

bu eseri kastedilir (Keşfü’ž-žunûn, II, 1633).

Yaklaşık 12.000 meseleyi içerdiği söylenen el-Muħtaśar (a.g.e., II, 1631), diğer klasik fıkıh eserlerinde olduğu gibi kitap ve bab sistemine göre düzenlenmiştir. Birinci kitap tahâret, son kitap ferâiz olup genellikle tahâret, namaz, oruç, zekât, hac, alışveriş, boşama, cinayetler ve dava gibi geniş muhtevalı konular çeşitli alt başlıklara (bab) ayrılmış, diğer bölümler ise “kitab” başlığı altında işlenmiştir. Müellif küçük bir risâle yazmak amacıyla başladığı eserin büyû‘ bölümünü biraz uzatmış, rehin bölümünden itibaren orta bir seviye tutturmuştur; bu sebeple bazı konuların kısa, bazılarının genişçe işlendiği görülür.

Özlü muhtevası dolayısıyla eserde Kur’an ve Sünnet’ten delillere çok az yer verilmiş, Hanefî mezhebi dışındaki mezheplerin görüşlerine temas edilmemiştir. Mezhep imamları arasındaki hiyerarşi gözetilerek Ebû Hanîfe’nin veya onun bulunduğu tarafın görüşleri birinci sırada ele alınmış, daha sonra Ebû Yûsuf ve Muhammed b. Hasan’ın ittifak ettiği hususlar, Ebû Yûsuf’un tek başına kaldığı ve Muhammed b. Hasan’ın tek başına savunduğu görüşler zikredilmiştir.

Kudûrî, el-Muħtaśar’ı yazarken yararlandığı kaynaklar hakkında bilgi vermemekle birlikte yapılan karşılaştırmalardan eserde hem muhteva hem sistem bakımından Ebû Ca‘fer et-Tahâvî’nin el-Muħtaśar’ından büyük ölçüde istifade edildiği anlaşılmaktadır; hatta Kudûrî’nin bu eserinin Tahâvî’nin el-Muħtaśar’ının bir özeti olduğu söylenebilir (her iki eserin sistematikleri için bk. Kudûrî, s. 251-255; Tahâvî, s. 445-476).

el-Muħtaśar düzenli sistematiği, zengin muhtevası ve sade üslûbuyla Hanefî fıkıh tarihinde hem ders kitabı hem temel başvuru kaynağı olarak şöhret kazanmıştır. Alâeddin es-Semerkandî, Tuĥfetü’l-fuķahâǿ adlı eserini yazarken Kudûrî’nin kitabını esas aldığı, hatta onu şerhe giriştiği gibi (Tuĥfetü’l-fuķahâǿ, I, 5) Burhâneddin el-Mergīnânî, Hanefî mezhebinin temel kitaplarından olan el-Hidâye’sini büyük ölçüde Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin el-CâmiǾu’ś-śaġīr’i ile el-Muħtaśar’dan, Muzafferrüddin İbnü’s-Sââtî de MecmaǾu’l-baĥreyn’i el-Muħtaśar ile Ebû Hafs en-Nesefî’nin el-Manžûmetü’n-Nesefiyye’sinden yararlanarak yazmıştır. Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulan İbrâhim el-Halebî’nin Mülteķa’l-ebĥur’unun ana kaynaklarından biri de Kudûrî’nin bu eseridir. el-Muħtaśar’ın birçok şerh ve ta‘lik ile günümüze ulaşması da Hanefî mezhebi kaynakları arasındaki yerini göstermektedir. Eser birçok defa basılmıştır (İstanbul 1271, 1281, 1282, 1291, 1293, 1300, 1303, 1304, 1309, 1310, 1317, 1318, 1319, 1323, 1966, 1967; Delhi 1847, 1292; Lahor 1287/1870; Leknev 1876; Bombay 1303; Kazan 1890, 1909; Kahire 1324, 1948, 1957; nşr. Kâmil Muhammed Muhammed Uveyza, Beyrut 1418/1997).

Şerhleri. 1. Ebû Bekir el-Haddâd, es-Sirâcü’l-vehhâc (yazma nüshaları için bk. Sezgin, I, 454). Birgivî’nin muteber sayılmayan zayıf kitaplardan biri olduğunu söylediği eseri (Keşfü’ž-žunûn, II, 1631) bizzat Haddâd el-Cevheretü’n-neyyire adıyla kısaltmış (İstanbul 1301, 1306, 1314; I-II, kenarında Meydânî’nin el-Lübâb’ı ile birlikte, 1316-1321; I-II, kenarında el-Lübâb ile birlikte, Kahire 1322; Delhi 1327; Lahor 1328), Ahmed b. Muhammed b. İkbal de el-Baĥrü’ž-žâhir ismiyle tecrîd ve ihtisar etmiştir. 2. Abdülganî b. Tâlib el-Meydânî, el-Lübâb fî şerĥi’l-Kitâb. En tanınmış şerhidir (İstanbul 1275, 1315, 1316, 1323; Kahire 1330, 1331, 1346, 1354; nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, I-IV, Kahire 1381/1961, 1383/1963; nşr. Abdülmecîd Tu‘me el-Halebî, I-II, Beyrut 1418/1998; nşr. Abdürrezzâk el-Mehdî, I-III, Beyrut 1415/1994). 3. Muhammed Âşık İlâhî el-Berenî, et-Teshîlü’ż-żarûrî li-mesâǿili’l-Ķudûrî (I-II, İstanbul, ts.). Kitap soru-cevap şeklinde düzenlenirken el-Muħtaśar’ın sistematiğinde küçük değişiklikler yapılmış ve eserde bulunmayan bazı başlıklar ilâve edilmiştir. 4. Cârullah ez-Zemahşerî, Şerĥu Muħtaśari’l-Ķudûrî (Adana İl Halk Ktp., nr. 35). 5. Habbâzî, Şerĥu Muħtaśari’l-Ķudûrî (Âtıf Efendi Ktp., nr. 906). 6. Ebû Nasr Ahmed b. Muhammed el-Akta‘ el-Bağdâdî, Şerĥu Muħtaśari’l-Ķudûrî (Süleymaniye Ktp., Molla Çelebi, nr. 54; Mahmud Paşa, nr. 185; Karaçelebizâde Hüsâmeddin, nr. 128, 129). İbn Kutluboğa, eserdeki garîb hadisleri Şerĥu ġarîbi’l-eĥâdîŝi’l-meźkûre fî Şerĥi Muħtaśari’l-Ķudûrî li’l-AķtaǾ adıyla şerhetmiştir (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 839, 1768). 7. Hâherzâde, Şerĥu Muħtaśari’l-Ķudûrî (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 499; Yenicami, 404). Eser Fevâǿidü’l-Ķudûrî (Süleymaniye Ktp., Hasan Hüsnü Paşa, nr. 421), Şerĥu müşkilâti’l-Ķudûrî (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 847) ve Ĥallü müşkilâti’l-Ķudûrî (Süleymaniye Ktp., Hüsrev Paşa, nr. 92) adıyla da anılır. Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki (Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 501) Müşkilâtü Ķudûrî isimli eser de bu şerhin muhtasarı niteliğindedir. 8. Muhammed b. Ahmed el-İsbîcâbî, Zâdü’l-fuķahâǿ (Millet Ktp., Murad Molla, nr. 904; Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1001, Yenicami, nr. 466; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1176). 9. Muhtâr b. Mahmûd ez-Zâhidî, el-Müctebâ / Şerĥu Muħtaśari’l-Ķudûrî (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 1262, Esad Efendi, nr. 741, Beşir Ağa, nr. 264; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 1177; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 807, 808). 10. Hüsâmeddin Ali b. Ahmed el-Mekkî er-Râzî, Ħulâśatü’d-delâǿil fî tenķīĥi’l-mesâǿil (Süleymaniye Ktp., Hafîd Efendi, nr. 74, Erzincan, nr. 45; Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 8816, Veliyyüddin Efendi, nr. 1175; Tire İlçe Halk Ktp., Diğer Vakıflar, nr. 696). Tâceddin İbnü’t-Türkmânî, bu şerh için anlaşılması zor olan konularla ihmal edilen bazı meseleler ve hadislerinin tahrîci hakkında üç ta‘likat yazmıştır. Bu şerhin hadislerini eŧ-Ŧuruķ ve’l-vesâǿil ilâ maǾrifeti eĥâdîŝi Ħulâśati’d-delâǿil adlı eserinde tahrîc eden Abdülkādir el-Kureşî, Ħulâśatü’d-delâǿil’i ayrıca şerhettiği gibi burada ve el-Hidâye’de adları geçen âlimleri kısaca tanıttığı bir eser de kaleme almıştır. Hüsâmeddin Ali b. Ahmed er-Râzî, Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin el-CâmiǾu’ś-śaġīr ve Tahâvî’nin el-Muħtaśar’ı gibi bazı temel metinlerde bulunup da Kudûrî’nin muhtasarındaki hükümlere uymayan meseleleri Tekmiletü’l-Ķudûrî adlı eserinde toplamış, bunu Ħulâśatü’d-delâǿil’in sistematiğine uygun şekilde düzenlemiş ve daha sonra bu tekmileyi de şerhetmiştir. 11. Yûsuf b. Ömer es-Sûfî el-Bezzâr (Nebîre-i Şeyh Ömer), CâmiǾu’l-mużmerât ve’l-müşkilât (Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 467). Bu şerhin başında fıkıh ilminin fazileti, fıkıh âlimleri, fetva vermenin şartları, fetvanın âdâbı, ictihad ve taklid gibi konulara dair bir bölüm bulunmaktadır. 12. Muhammed b. Yûsuf es-Semerkandî, el-Fıķhü’n-nâfiǾ (Amasya Beyazıt İl Halk Ktp., nr. 488, 540; Adıyaman İl Halk Ktp., nr. 6, 49; Diyarbakır İl Halk Ktp., nr. 3922). 13. Ebü’l-Meâlî Abdürrab b. Mansûr el-Gaznevî, Mültemesü’l-iħvân (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 1775; Yenicami, nr. 466). 14. Ebû Abdullah Reşîdüddin Mahmûd b. Ramazan er-Rûmî, el-YenâbiǾ fî maǾrifeti’l-uśûl ve’t-tefâriǾ (yazma nüshaları için bk. Sezgin, I, 453). 15. İbn Kutluboğa, Taśĥîĥu’l-Ķudûrî.

16 Şâban 868 (24 Nisan 1464) tarihli müellif hattı nüshası Chester Beatty Library’de (nr. 5040) bulunan eser, kütüphane kayıtlarında et-Tercîĥ ve’t-tenķīĥ Ǿale’l-Ķudûrî (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 601; Şehid Ali Paşa, nr. 915/1), et-Tercîĥ ve’t-taśĥîĥ Ǿale’l-Ķudûrî (Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 500), Taśĥîĥu Muħtaśari’l-Ķudûrî (Süleymaniye Ktp., Serez, nr. 1074), Şerĥu müşkilâti’l-Ķudûrî (İÜ Ktp., AY, nr. 2642) ve Ĥâşiye Ǿalâ Muħtaśari’l-Ķudûrî (Millet Ktp., Murad Molla, nr. 796) adıyla da geçmektedir. Şevket Kerâsnîş’in Medine el-Câmiatü’l-İslâmiyye’de yüksek lisans tezi olarak neşre hazırladığı eser (1417/1996, Külliyyetü’ş-şerîa) Ebû Muhammed Şerîf Mağribîzâde tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir (Sezgin, I, 455). 16. Abdürrahim b. Ali el-Âmidî, el-Mühimmü’ż-żarûrî (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 728-730; Lâleli, nr. 1016). 17. Ebû Ya‘kūb Yûsuf b. Fazl el-Erzincânî, Şerĥu’l-Ķudûrî (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 731). 18. Abdullah b. Hüseyin b. Hasan b. Hâmid, Ĥadâǿiķu’l-Ǿuyûn fî Şerĥi Muħtaśari’l-Ķudûrî (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 2376, 2378; Kayseri Râşid Efendi Ktp., Râşid Efendi, nr. 1355). 19. Bedreddin Ahmed b. Muhammed er-Râzî (İbnü’l-Muzaffer), Şerĥu Muħtaśari’l-(Müşkilâti’)Ķudûrî (Süleymaniye Ktp., Çorlulu Ali Paşa, nr. 211; Lâleli, nr. 1160, 1161). 20. İlyâs b. Ali, Şerĥu Muħtaśari’l-Ķudûrî (Hacı Selim Ağa Ktp., Aziz Mahmud Hüdâyî, nr. 773). 21. Ömer b. Dânişmend, Şerĥu Muħtaśari’l-Ķudûrî (Süleymaniye Ktp., Hafîd Efendi, nr. 76). 22. Bostanzâde, Şerĥu Muħtaśari’l-Ķudûrî (İzmir Millî Ktp., Yazmalar Katalogu, nr. 1577). 23. Cemâleddin Mutahhar b. Hüseyin el-Yezdî, el-Lübâb Şerĥu Muħtaśari’l-Ķudûrî (Çorum İl Halk Ktp., nr. 1528).

Kaynaklarda ayrıca el-Muħtaśar’a İbnü’l-Muhaddis er-Res‘anî, İsmâil b. Hüseyin el-Beyhakī, Muhammed b. Resûl el-Mûkānî, Muhammed b. Abdullah eş-Şiblî, Ebû İshak İbrâhim b. Abdülkerîm el-Mevsılî, Muhammed Şah b. Muhammed (İbnü’l-Hâc), Ebü’l-Abbas Muhammed b. Ahmed el-Mahbûbî, Nâsır b. Hüseyin el-Alevî el-Bestî, Nasr b. Muhammed el-Huttelî, İbn Vehbân gibi müelliflerin şerh ve hâşiye yazdıkları belirtilmektedir.

Şâfiî fakihi Abdürrahîm b. Muhammed el-Mevsılî, Zahîrüddin Muhammed b. Ömer en-Nevcâbâzî, müfessir ve edip Münşî el-Muħtaśar’ı ihtisar etmiş, Ebü’l-Muzaffer Muhammed b. Es‘ad el-Hakîmî ile Ebû Bekir b. Ali el-Âmilî de eseri nazma çekmiştir (Keşfü’ž-žunûn, II, 1632, 1634; Sezgin, I, 455).

Tercümeleri. el-Muħtaśar’ı Ch. Solvet Fransızca’ya (Paris 1829), Rosenmüller cihadla ilgili kısmını Latince’ye (Analecta Arabica, Leipzig 1825-1826), G. N. Bousquet - L. Bercher muâmelâta dair bir bölümünü Fransızca’ya (Le statut personel en droit musulman hanafite, Tunus, ts.), Georg Helmsdörfer, nikâhla ilgili kısmını Des Abul Hasan Ahmed ben Mohammed el Koduri aus Bagdad moslemitisches Eherecht nach hanefitischen Grundschriften herausgegeben adıyla Almanca’ya (Frankfurt 1822, 1832) tercüme etmiştir. Eserin Türkçe’ye ilk çevirisinin ne zaman yapıldığı tesbit edilememiştir. Londra’da School of Oriental and African Studies’in öğretim üyelerinden Mr. Mundy’nin özel kitaplığında kayıtlı (nr. 89) Türkçe Kudûrî çevirisinin baş tarafı eksik olup 888 (1483) yılında istinsah edilmiştir. Eser, Türkler’in edebî yazı dilinden İslâm sonrası Oğuz yazı diline geçiş aşamasında yazılmış bir kitap olarak nitelenmektedir (Korkmaz, s. 231). Ayrıca Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Kütüphanesi’nde (Haraççıoğlu, nr. 558) müellifi belli olmayan, 949’da (1542) istinsah edilmiş Tercüme-i Kudûrî adlı bir eser bulunmaktadır.

el-Muħtaśar’ın bilinen diğer Türkçe çevirileri şunlardır: 1. Muhammed Emin Fehim Paşa, Tercüme-i Kudûrî (Kitâbü’l-Azîzî fi’l-Muhtasari’l-Kudûrî; İstanbul 1281, 1304, 1309, 1314, 1315, 1316, 1320, 1323). Azîziyye adıyla meşhur olan tercümede eserin metni kelime veya cümleler halinde parantez içerisinde yazılmış, arkasından Türkçe’si verilmiştir. 2. Hüseyin Hüsnü, Sual ve Cevaplı Kudûrî Şerîf Tercümesi (İstanbul 1329). Eserin tahâretten hacca kadar olan bölümleri maddeler haline getirilerek tercüme edilmiştir. 3. İsmâil Müfîd Efendi, Tercüme-i Muhtasar-i Kudûrî (İstanbul, ts.). 4. Muzaffer Ozak, Kudûrî-i Şerif Tercümesi: Sualli-Cevaplı (İstanbul 1958). 5. Süleyman Fahri, Kudûrî Metin ve Tercümesi (İstanbul 1967, 1979). 6. Ali Arslan, Kudûrî Metni Tercemesi (İstanbul, ts., Arslan Yayınları). 7. Seyyid Fahreddin, Kudûrî Tercümesi (Isparta Uluborlu Alâeddin İlçe Halk Ktp., nr. 2194).

BİBLİYOGRAFYA:

Kudûrî, el-Muħtaśar (nşr. Kâmil Muhammed Muhammed Uveyza), Beyrut 1418/1997; Tahâvî, el-Muħtaśar (nşr. Ebü’l-Vefâ el-Efgānî), Kahire 1370/1950, s. 445-476; Alâeddin es-Semerkandî, Tuĥfetü’l-fuķahâǿ, Beyrut 1405/1984, I, 5; Keşfü’ž-žunûn, II, 1631-1634; M. Âşık İlâhî el-Berenî, et-Teshîlü’ż-żarûrî li-mesâǿili’l-Ķudûrî (nşr. Abdülhafîz el-Mezâhirî el-Mekkî), İstanbul, ts., neşredenin girişi, I, 3-7; Brockelmann, GAL, I, 183-184; Suppl., I, 295; Îżâĥu’l-meknûn, II, 450; A. J. Arberry, The Chester Beatty Library a Handlist of the Arabic Manuscripts, Dublin 1964, VII, 14, 181; Sezgin, GAS, I, 452-455; Zeynep Korkmaz, “Eski Bir Kudûrî Çevirisi”, XI. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler (1966), Ankara 1968, s. 225-231; Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baĥŝi’l-Ǿilmî, Cidde 1403/1983, s. 334-335; Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 37, 49, 57, 67, 70, 89, 93, 115; Abdullah Muhlis, “Şerĥu Muħtaśari’l-Ķudûrî el-müsemmâ Ħulâśatü’d-delâǿil fî tenķīĥi’l-mesâǿil”, MMİADm., XVI /11-12 (1941), s. 506-511; M. Ben Cheneb, “al-Ķudūrī”, EI² (İng.), V, 345.

Ferhat Koca