el-KÂFÎ
(الكافي)
Küleynî’nin (ö. 329/941) Şîa’nın kütüb-i erbaasına dahil olan eseri.
Şîa’ya göre muteber sayılan dört hadis kitabının (bk. KÜTÜB-i ERBAA) ilki ve en önemlisi kabul edilen, tam adı el-Kâfî fî Ǿilmi’d-dîn olan eserin mukaddimesinde müellif, Hz. Peygamber’in ümmetine Allah’ın kitabı ile Ali b. Ebû Tâlib’i vasî olarak bıraktığını, imama itaat etmenin müslümanlar üzerine bir vazife olduğunu, dinî ilimlerin sadık imamlardan öğrenilebileceğini söylemekte, Allah’ın emirlerine ve Resûl-i Ekrem’in sünnetine uygun yaşamayı temin için bu kitabı kaleme aldığını belirtmektedir. Yirmi (veya otuz) yılda yazıldığı, 16.000 civarında hadis ihtiva ettiği belirtilen eserin iki ciltten oluşan, inançla ilgili el-Uśûl mine’l-Kâfî adlı birinci kısmı “el-akl ve’l-cehl, fazlü’l-ilm, tevhîd, el-hücce, el-îmân ve’l-küfr, ed-duâ, fazlü (azametü)’l-Kur’ân ve el-aşere (el-muâşere)” adıyla sekiz bölüme ayrılmıştır. Eserin el-FürûǾ mine’l-Kâfî adını taşıyan ve altı ciltten meydana gelen ikinci kısmı ibadet ve muâmelâta dair meseleleri ihtiva etmektedir. el-FürûǾ mine’l-Kâfî’nin sonuncu cildi olup çeşitli konuları kapsayan, Hz. Peygamber’e ve imamlara izâfe edilen mektup ve konuşmaların ele alındığı “er-Ravża” adlı bölümü eserin üçüncü kısmı olarak gösterenler de vardır (S. Waheed Akhtar, s. 13).
Eserini telif ederken nasıl bir metot uygulayacağını, hadisleri kabulde hangi şartlara riayet edeceğini belirtmeyen müellifin, Şiî ricâline dair kitaplarda olumsuz nitelikleriyle tanıtılan râvilerden de hadis rivayet ettiği, hadislerin sıhhatinin Kur’an’la ölçülmesi gerektiğini söylemesine rağmen bu şarta uymadığı, kendilerinden nakilde bulunduğu râvilerin Şiî olmasına ve rivayetlerinin diğer hadis mecmualarında yer almamasına özen gösterdiği anlaşılmaktadır. Bazı bölümlerde mevcut hadislerin konu başlığı ile bir ilgisi bulunmamakta, eserde imamların bir kısım fetvaları da yer almaktadır. Rivayetlerin çoğu Ca‘fer es-Sâdık’ın ve diğer mâsum imamların sözlerinden ibaret olup isnadlar genellikle Hz. Peygamber’e muttasıl olarak ulaşmamakta, birçok rivayetin uydurma olduğu görülmektedir.
el-Kâfî üzerine birçok şerh ve hâşiye yazılmış, bu arada muhtasarları yapılmıştır. Muhammed Bâkır Dâmâd Hüseynî’nin er-Revâşiĥu’s-semâviyye fî şerĥi’l-eĥâdîŝi’l-İmâmiyye (Tahran 1311, 1315; Bombay 1312), Sadreddîn-i Şîrâzî’nin Şerĥu Uśûli’l-Kâfî (Tahran 1366), Feyz-i Kâşânî’nin el-Vâfî (I-II, Tahran 1310-1314; I-III, 1322-1324; Kum 1404/1984), Abdülhüseyin el-Muzaffer’in eş-Şâfî fî şerĥi Uśûli’l-Kâfî (I-II, Necef, ts.), Ebü’l-Fazl Muhammed b. Sâlih el-Mâzenderânî’nin Şerĥ (baskı yeri yok, 1266, 1281), Halîl b. Gāzî el-Kazvînî’nin eş-Şâfî (Leknev 1302-1303, eś-Śâfî adıyla Farsça tercümesiyle birlikte 1308), Muhammed Bâkır el-Meclisî’nin Mirǿâtü’l-Ǿuķūl fî şerĥi aħbâri âli’r-Resûl (Tahran 1321) ve Ali b. Muhammed b. Hasan b. Zeynüddin eş-Şehîd el-Âmilî’nin ed-Dürrü’l-manžûm min kelâmi’l-maǾśûm (Kays Âl-i Kays, s. 89-90) adlı şerhleri bunlar arasında zikredilebilir (diğer şerh, hâşiye ve muhtasarlar için bk.Sezgin, I, 540-542; Kays Âl-i Kays, III, 86-93).
el-Kâfî Farsça tercümesiyle birlikte neşredilmiş (Tebriz 1281, 1307, 1311, 1377, 1392; Leknev 1302), ayrıca Ali Ekber el-Gaffârî ve Saîd Muhammed Hasan er-Rizvî’nin tahkikiyle yayımlanmıştır (I-VIII, Tahran 1362/1984, 1375-1378, 1381/1961, 1398/1978, 1401/1980). Ali Rızâ Berâziş, el-MuǾcemü’l-müfehres li-elfâži’l-Uśûl mine’l-Kâfî adlı çalışmasıyla eserin indeksini hazırlamıştır (1408/1988). Seyyid Sâmir Hâşim Habîb el-Amîdî, DifâǾ Ǿani’l-Kâfî adlı kitabında (Kum 1415) el-Kâfî’ye yöneltilen eleştirileri cevaplandırmıştır. Ayrıca Hâşim Ma‘‘rûf el-Hasenî Dirâsât fi’l-Kâfî li’l-Küleynî ve’ś-Śaĥîĥ li’l-Buħârî adlı bir eser kaleme almış (bk. bibl.), M. Cemal Sofuoğlu da eser üzerinde Hadis Tenkîdi Yönünden el-Kâfî Üzerine Bir İnceleme ismiyle bir doçentlik çalışması yapmıştır (1982, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi).
BİBLİYOGRAFYA:
Küleynî, el-Kâfî (nşr. Ali Ekber el-Gaffârî), Beyrut 1401; ayrıca bk. Hüseyin Ali Mahfûz’un girişi, I, 8-42; İbn Bâbeveyh, Risâletü’l-i‘tikadâti’l-İmâmiyye: Şiî-İmâmiyye’nin İnanç Esasları (trc. Ethem Ruhi Fığlalı), Ankara 1978, s. 100, 109-110; Ebû Mansûr et-Tabersî, el-İĥticâc, Necef 1966, I, 196; II, 110; Sezgin, GAS, I, 540-542; Hâşim Ma‘rûf el-Hasenî, Dirâsât fi’l-Kâfî li’l-Küleynî ve’ś-Śaĥîĥ li’l-Buħârî, Beyrut 1388/1968, s. 123-131, 184-194, 202-204, 213-217; ayrıca bk. İndeks; M. Ebû Zehre, el-İmâmü’ś-Śâdıķ, Kahire, ts. (Dârü’l-fikri’l-Arabî), s. 429-438; M. Cemal Sofuoğlu, Şîa’nın Hadis Anlayışı (doktora tezi, 1977), AÜ İlâhiyat Fakültesi, s. 129 vd.; a.mlf., Hadis Tenkîdi Yönünden el-Kâfî Üzerine Bir İnceleme (doçentlik tezi, 1982), AÜ İlâhiyat Fakültesi, s. 36-38, 56-63, 93-97, 99; Âgā Büzürg-i Tahrânî, eź-ŹerîǾa ilâ teśânîfi’ş-ŞîǾa, Beyrut 1398, VI, 179-184; Kays Âl-i Kays, el-Îrâniyyûn, III, 82-93; S. Waheed Akhtar, Early ShīǾite Imāmiyyah Thinkers, New Delhi 1988, s. 9-20.
M. Cemal Sofuoğlu