el-İSTÎÂB

(الاستيعاب)

İbn Abdülber en-Nemerî’nin (ö. 463/1071) sahâbenin hayatına dair eseri.

Tam adı el-İstîǾâb fî maǾrifeti’l-aśĥâb olup sahâbe biyografisine dair günümüze ulaşan ilk eserlerden biridir. Müellifin diğer kitaplarındaki bazı atıflara ve talebelerinden birine 433 (1041) yılında eserin rivayeti için verdiği icâzete göre bu tarihten önce yazıldığı anlaşılmaktadır.

İbn Abdülber mukaddimesinde ashap kavramı, kimlere sahâbî denileceği ve sahâbenin adaleti gibi konularda açıklamada bulunduğu eserini dört bölüm halinde düzenlemiş, birinci bölümde nesebiyle, ikinci bölümde künyesiyle bilinen erkek sahâbîler, aynı şekilde üçüncü bölümde nesebiyle, dördüncü bölümde künyesiyle meşhur olmuş kadın sahâbîler hakkında


bilgi vermiş ve her bölümü kendi içinde Mağrib alfabesi tertibine göre sıralamıştır. Terim anlamında sahâbe kabul edilen kimseler dışında mümin olarak Hz. Peygamber’le bir defa karşılaşan veya onu bir defa görenlerle ondan duyduğu tek cümleyi rivayet edenlere, Resûlullah hayatta iken müslüman anne ve babadan doğan çocuklara, Hz. Peygamber’in kendisine dua ettiği ve yüzlerine baktığı bebeklere ve mümin olarak Hz. Peygamber’le bir şekilde münasebeti bulunan kimselere de eserde yer verilmiştir. İbn Abdülber kitabına el-İstîǾâb adını vermekle birlikte çalışmasının bütün sahâbeyi ihtiva etmediğini ifade etmiş, eserinde yer almayan sahâbîler için yazılmasını istediği kitap ise talebesi Ebû Ali el-Gassânî tarafından kaleme alınmıştır (Zehebî, IV, 1234).

el-İstîǾâb’ın kaynakları arasında Mûsâ b. Ukbe, İbn İshak, Vâkıdî, Halîfe b. Hayyât, Ahmed b. Hanbel, Buhârî, Zübeyr b. Bekkâr, İbn Ebû Hayseme, İbnü’l-Cârûd, Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Ebû Bişr ed-Dûlâbî, Ebü’l-Abbas es-Serrâc, Ebü’l-Kāsım el-Begavî, Ebû Ca‘fer el-Ukaylî, Ebû Hâtim er-Râzî ve İbnü’s-Seken gibi müelliflerin eserleri yer almışsa da İbn Abdülber yaşadığı coğrafî bölge itibariyle İbn Kāni‘, Taberânî, İbn Şâhin, Ebû Abdullah İbn Mende, Ebû Nuaym el-İsfahânî ve Müstağfirî gibi müelliflerin kitaplarından faydalanamamıştır. Ebû Ali el-Gassânî’den sonra İbn Fethûn Muhammed b. Halef (ö. 520/1126) el-İstilsâķ Ǿale’l-İstîǾâb adıyla esere iki ciltlik bir zeyil yazmış, et-Tenbîh Ǿalâ evhâmi İbn ǾAbdilber fi’l-İstîǾâb adlı diğer bir çalışmasında İbn Abdülberr’in hatalarına işaret etmiştir. Ebû İshak İbnü’l-Emîn el-Endelüsî bu esere dair el-İǾlâm bi’l-ħiyereti’l-aǾlâm min aśĥâbi’n-nebî Ǿaleyhi’s-selâm, Mellâhî Müstedrek Ǿale’l-İstîǾâb ve Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. Muhammed el-Cemâhirî et-Tenûhî el-İrticâl fî esmâǿi’r-ricâl adlı kitapları kaleme almışlar, ayrıca Ruşâtî, Ebü’l-Velîd İbnü’d-Debbâğ ve Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Abdülvâhid el-Gāfikī el-İstîǾâb üzerine zeyil yazmışlardır. Ebü’l-Velîd el-Vakkāşî ve İbn Dihye el-Kelbî’nin de eser üzerine hâşiyeleri vardır. Şehâbeddin Ahmed b. Yûsuf el-Ezraî Ravżatü’l-aĥbâb fî muħtaśari’l-İstîǾâb, İbn Ebû Tay Yahyâ b. Hamîde el-Halebî Tehźîb, Muhammed b. Muhammed b. Ali es-Senderûsî eş-Şümûsü’l-muđîǿe fî źikri aśĥâbi ħayri’l-beriyye (Dârü’l-kütübi’l-Mıśriyye, s. 255), Münzirî Muħtaśaru muħtaśari’l-İstîǾâb (Kettânî, s. 413), Muhammed b. Ebû Bekir el-Vâiz Lübâbü’l-İstîǾâb (Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1510), İbnü’z-Zehrâ Ömer b. Ali el-Veryağlî Envârü üli’l-elbâb fi’ħtiśâri Kitâbi’l-İstîǾâb (a.g.e., a.y.), Muhammed b. Ya‘kūb el-Halîlî İǾlâmü’l-iśâbe bi-aǾlâmi’ś-śaĥâbe adıyla el-İstîǾâb’ı ihtisar etmişlerdir. İmâm-ı Sultânî Mustafa Efendi eseri Türkçe’ye tercüme etmeye başlamışsa da ölümü üzerine “ĥâ” harfinde kalmış, Taşköprizâde Kemâleddin Mehmed Efendi çalışmayı “râ”nın yarısına kadar sürdürebilmiştir (İÜ Ktp., nr. 1549, 3217; Nuruosmaniye Ktp., nr. 723).

el-İstîǾâb ilk defa Haydarâbâd’da (I-II, 1318-1319/1900-1901), daha sonra aslına uygun olarak Mağrib alfabesi tertibiyle Kahire’de el-İśâbe kenarında (I-IV, 1323-1324/1905-1906, 1328/1910, 1333/1915), aynı baskıdan ofset usulüyle Bağdat’ta ve yine Kahire’de müstakil iki cilt halinde (1358/1939), Doğu İslâm dünyasında kullanılan yaygın alfabetik tertibe göre Ali Muhammed el-Bicâvî’nin tahkikiyle (I-IV, Kahire 1375-1380/1955-1960, 1389/1969; Beyrut 1992) yayımlanmıştır. İbn Fethûn ve İbn Hacer, el-İstîǾâb’da 3500 civarında biyografi bulunduğunu söylüyorlarsa da el-İśâbe ile birlikte basılan nüshada 3624, Bicâvî neşrinde 4228 biyografi yer almaktadır. Bu farklılık, eser üzerinde yapılan çalışmalardaki bazı biyografilerin kitaba alınmasından kaynaklanmış olmalıdır.

BİBLİYOGRAFYA:

İbn Abdülber, el-İstîǾâb (Bicâvî), I, 1-25; İbnü’s-Salâh, ǾUlûmü’l-ĥadîŝ, s. 291-292; Zehebî, Teźkiretü’l-ĥuffâž, IV, 1234; İbn Hacer, el-İśâbe, I, 3-4; Keşfü’ž-žunûn, I, 81; Dârü’l-kütübi’l-Mıśriyye, Fihristü’l-maħŧuŧât I: Muśŧalaĥu’l-ĥadîŝ, Kahire 1375/1956, s. 255; Kettânî, er-Risâletü’l-müstetrafe (Özbek), s. 256, 413-414; Abdurrahman Utbe, MaǾa’l-mektebeti’l-ǾArabiyye, Beyrut 1404/1984, s. 119; Ali Yardım, Hadis, İzmir 1984, I, 81-82; Leys Suûd Câsim, İbn ǾAbdilber el-Endelüsî ve cühûdühû fi’t-târîħ, Mansûre 1408/1988, s. 287-306; M. M. Nino, “La Obra genealogica de Ibn ‘Abd al-Barr”, Actas de las Jornadas de cultura Arabe e Islamica: 1978, Madrid 1981, s. 210-215; Şâkir Mahmûd Abdülmün‘im, “Teŧavvürü’t-teǿlîf fî maǾrifeti’ś-śaĥâbe ve’l-muśannefâti’lletî berazet fîh”, Mecelletü’l-baĥŝi’l-Ǿilmî ve’t-türâŝi’l-İslâmî, sy. 4, Mekke 1401/1981, s. 357-359.

Ali Yardım