el-İCÂBE
(الإجابة)
Bedreddin ez-Zerkeşî’nin (ö. 794/1392), bazı sahâbîlerin hatalı rivayetleriyle ilgili olarak Hz. Âişe’nin tashihlerini ihtiva eden eseri.
Tam adı el-İcâbe li-îrâdi me’stedrekethü ǾÂǿişe Ǿale’ś-śaĥâbe olan eserde Hz. Âişe’nin çoğu sahâbî, bir kısmı tâbiî olan bazı kimselerin rivayet, görüş ve fetvalarıyla ilgili düzeltmeleri konu edilmektedir. Üç bölümden ve otuz yedi fasıldan meydana gelen kitabın birinci bölümünde Hz. Âişe’nin hayatı ve üstün vasıfları hakkında bilgi verilmiş, ikinci bölümde onun Hz. Ömer, Ali, Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Ömer, Zeyd b. Sâbit ve Ebû Hüreyre gibi yirmi üç sahâbînin rivayet ve fetvasına dair tashihleriyle, Hz. Peygamber’in diğer eşleri Resûlullah’ın mirasını talep ettiklerinde peygamberlerin miras bırakmayacağını söyleyerek yaptığı düzeltme olmak üzere toplam altmış istidrâki yer almaktadır. Üçüncü bölümde, namaz kılanın önünden bir kadının geçmesiyle namazın bozulacağı hususunda
Ebû Hüreyre’nin rivayeti, mescidde cenaze namazı, cenazeyi görünce ayağa kalkılması, müt‘a nikâhı, kuşluk namazı, cuma günü boy abdesti alınması, su ile istincâ, Resûlullah’ın Hz. Ali’ye vasiyeti, Hz. Peygamber’in zilhiccenin onuncu günü oruç tutması ve ramazan gecelerinde kıldığı namazla ilgili tashihleri bulunmaktadır. Hz. Âişe, rivayet ve fetvalarla ilgili tashihlerinde başta Kur’an ve hadis olmak üzere aklı, tarihî gerçekleri ve Arap dilini esas almış, ancak Bedreddin ez-Zerkeşî onun bazı tashihlerinin âlimler tarafından kabul görmediğini belirtmiştir.
Başta Kütüb-i Sitte olmak üzere Ebû Dâvûd et-Tayâlisî, Abdürrezzâk es-San‘ânî, Ebû Bekir b. Ebû Şeybe, Fesevî, Bezzâr, Ebü’l Kāsım el-Begavî, Tahâvî, İbn Hibbân el-Büstî, Taberânî, Ebû Bekir el-İsmâilî, Dârekutnî, Hâkim en-Nîsâbûrî, Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakī, Ebû Mansûr Abdülmuhsin b. Muhammed el-Bağdâdî gibi âlimlerin eserlerinden istifade edilerek kaleme alınan kitapta yer alan rivayetlerin içinde zayıf olanlar da vardır. Hz. Âişe’nin bu tashih ve tenkitlerinin bir kısmı kabul görmese bile sahâbe döneminde rivayetlerin tenkidinin yapıldığını göstermesi bakımından önemlidir. Hz. Âişe’nin düzelttiği yanlışlar ve bu yanlışların hangi sebeplerden ileri geldiğini gösteren istidrâkleri hususunda başka müstakil eserler de bulunmakla birlikte (DİA, II, 204) el-İcâbe bunların en genişi olup Süyûtî’nin ǾAynü’l-iśâbe fi’stidrâki ǾÂǿişe Ǿale’ś-śaĥâbe adlı eseri (Dımaşk 1983) bazı ilâvelerle birlikte bunun telhisi mahiyetindedir. el-İcâbe Saîd el-Efgānî tarafından Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’deki (Mecmua, nr. 32) müellif hattı müsvedde nüsha esas alınarak yayımlanmıştır (Dımaşk 1358, 1391/1971, 1401/1980; Beyrut 1390/1970, 1400/1979, 1405/1985). Eserin Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde bulunan yazması (Bâyezid, nr. 7951, vr. 65b-119b) daha okunaklı ve tam olup matbu nüshadaki okunamayan yerleri tamamlamaya ve hataları düzeltmeye imkân vermektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Zerkeşî, el-İcâbe (nşr. Saîd el-Efgānî), Beyrut 1405/1985, neşredenin girişi, s. 3-20; Nevzat Aşık, Hazreti Âişe’nin Hadisciliği, İzmir 1987, s. 39-65; Mehmed S. Hatiboğlu, “Hazret-i Âişe’nin Hadis Tenkidciliği”, AÜİFD, XIX (1973), s. 61-62; Mustafa Fayda, “Âişe”, DİA, II, 204.
Bünyamin Erul