el-ESMÂ ve’s-SIFÂT

الأسماء والصفات

Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakī’nin (ö. 458/1066) Allah’ın isim ve sıfatlarına dair eseri.

Müellifin belirttiğine göre hocası Ebû Mansûr el-Eyyûbî âyet ve hadislerde geçen, ayrıca bid‘at fırkalarının ortaya çıkışından önce Selef’in icmâıyla sabit olan ilâhî isim ve sıfatlar konusunda Ehl-i sünnet’in görüşünü teyit edip Ehl-i bid‘at’ın fikirlerini çürütecek bir eser yazmaya kendisini teşvik etmiş, ancak hocası hayatta olduğu sırada müellif İmam Şâfiî’ye ait fıkhî metinleri ihtiva eden el-Mebsûŧ’taki hadisleri tahrîc etmekle meşgul olduğundan onun isteğini vefatından sonra yerine getirebilmiştir. İlâhî isim ve sıfatların geçtiği sahih hadislerden mükerrer olmayanların nakledildiği, bunlardan gerekli görülenlerin te’vil edildiği eser iki ana bölüme ayrılabilecek şekilde bablar halinde düzenlenmiştir.

Birinci bölüm esmâ-i hüsnâya ayrılmıştır. Allah’a ait isimlerin mevcudiyetinin Kitap, Sünnet ve icmâ ile sabit olduğunu belirten açıklamalarla başlayan bu bölümde esmâ-i hüsnâ hadisinin çeşitli rivayetleri kaydedilmiş, Allah’ın bunların dışındaki isimlerine temas edilmiş, ardından da ilâhî isimler beş grup halinde incelenmiştir. Burada Allah’ın varlığını, birliğini, yaratıcılığını, benzersiz oluşunu ve kâinatı sadece kendisinin yönettiğini ifade eden isimler yer alır. Bu bölümde daha sonra bazı sûrelerin başında bulunan hurûf-ı mukattaanın esmâ-i hüsnâdan sayıldığı zikredilmekte ve bölüm kelime-i tevhidin faziletine dair bir bahisle sona ermektedir.

İkinci bölüm Allah’ın sıfatlarına dair rivayetlere ayrılmıştır. Burada sıfatların taksimine genel bir bakış yapıldıktan sonra sübûtî sıfatlar üzerinde durulmuş, öteden beri tartışma konusu olan irade ve kelâm sıfatları ayrıntılı bir şekilde


ele alınmış, ardından Allah’a nisbetinde veya yorumlanmasında farklı görüşler ileri sürülen “şey, zât, nefis, sûret” gibi haberî sıfatlara geçilerek uzun açıklamalarda bulunulmuştur.

Sübkî’nin “benzeri bulunmayan bir kitap” diye nitelediği el-Esmâǿ ve’ś-śıfât ilâhî isim ve sıfatları naslara, özellikle hadislere dayanarak ispat etmeye ve Selef âlimlerinin görüşleriyle açıklamaya çalışır. Ebû Süleyman el-Hattâbî ile Ebû Abdullah el-Halîmî’den, yer yer de Ebû İshak el-İsferâyînî ve Ebû Mansûr el-Eyyûbî’den faydalanılarak hazırlanan eserde zaman zaman müellifin kendine has görüşlerine de rastlanır. Eserdeki bazı ifadelerle İbn Huzeyme’nin Kitâbü’t-Tevĥîd’inde yer alan bilgiler arasında benzerlik bulunduğu kabul edilir. Gazzâlî, haberi sıfatları bir araya getirmek amacıyla eser telif edip bu sıfatları çeşitli bablar halinde ele alan kimsenin isabetli bir yol takip etmediğini, zira Hz. Peygamber’in muhtelif ifadelerinde geçen bu kavramların yer aldıkları kompozisyondan tecrit edildiği takdirde teşbihi andıran mânalar taşıyabileceklerini söylerken (İlcâmü’l-Ǿavâm, s. 75-76) Beyhakī’nin bu eserini veya İbn Huzeyme’nin Kitâbü’t-Tevĥîd’ini kastetmiş olmalıdır.

Âlimlerin başvurduğu önemli bir kaynak olan el-Esmâǿ ve’ś-śıfât’ın İstanbul kütüphanelerinde çeşitli nüshaları bulunmaktadır (Beyazıt Devlet Ktp., nr. 1370; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1307; Âtıf Efendi Ktp., nr. 598). Eser ilk olarak Muhammed Muhyiddin el-Ca‘ferî’nin tahkikiyle Hindistan’da (1313), daha sonra M. Zâhid Kevserî’nin tahkikiyle Kahire’de (1358) yayımlanmıştır. Bu neşrin daha sonra ofset baskısı da yapılmıştır (Beyrut 1405/1984). el-Esmâǿ ve’ś-śıfât Abdullah b. Ahmed el-Ensârî tarafından Deķāǿiķu’l-işârât ilâ meǾâni’l-esmâǿ ve’ś-śıfât adıyla ihtisar edilmiştir (Beyrut 1988).

BİBLİYOGRAFYA:

Beyhaki, el-Esmâǿ ve’s-sıfât (nşr. M. Zâhid Kevserî), Kahire 1358 - Beyrut 1405/1984; Gazzâlî, İlcâmü’l-Ǿavâm Ǿan Ǿilmi’l-kelâm (nşr. Muhammed el-Mu‘tasım - Billâh el-Bağdâdî), Beyrut 1406/1985, s. 75-76; Sübkî, Tabakât, IV, 9; Keşfü’z-zunûn, II, 1391; Ahmed Atıyye el-Gâmidî, el-Beyhaki ve mevkıfühû mine’l-ilâhiyyât, Medine 1412/1992, s. 67-68; Jean-Claude Vadet, “Tradition islamique et eš’arisme dans le Livre des noms et attributs divins d’al-Bayhaqı”, BEO, XXX (1978), s. 253-269.

Yusuf Şevki Yavuz